گزارش سفر به سرزمین شعر و موسیقی
مریم حسینی
عضو وابستۀ فرهنگستان زبان و ادب فارسی
بخت یار بود که در روزهای پایانی دی‌ماه به همراه تعدادی از استادان و شاعران معاصر راهی شهر دوشنبه شدم. سال‌ها بود که خاطر بدان سرزمین مایل بود و روزگار مجال رفتن را فراهم نمی‌کرد. سفر کوتاه بود، اما سرشار بود از تجربۀ فضاهای تازه‌ای که پیش از این با آن آشنا نبودم. تاجیکستان سرزمین شعر و موسیقی است. عشق مردم این سرزمین به موسیقی و شعر شگفت‌انگیز است. همه در این سرزمین شاعرند. در شهر دوشنبه در محفل ادبی ایران و تاجیکستان اقبال حاضران به شعر و شاعران به‌خوبی مشهود بود. از معاون وزیر فرهنگ آقای صفردولت و دیگر همکاران‌شان همه به زبان شیرین فارسی غزل و رباعی می‌خواندند. از رودکی و فردوسی یاد می‌کردند و شعر کمال خجندی را بر زبان می‌راندند. گلرخسار صفی‌آوا را مادر ملت تاجیک نامیده‌اند و نام برخی خیابان‌هایشان با نام شاعران و نویسندگان آذین یافته است.
محفل شعر و ادب تاجیکستان که در روز چهارشنبه ۲۶ دی‌ماه ۱۴۰۳ ساعت ده صبح در محل کتابخانۀ ملی شهر دوشنبه برگزار شد، فرصتی بود برای شناخت شعر و شعور و شعار دو کشور فارسی‌زبان ایران و تاجیکستان. احترامی که وزیر فرهنگ تاجیکستان، خانم مطلوبه‌خان ستاریان، و معاون ایشان، آقای صفر دولت، و دیگر همراهان برای هیئت ایرانی قائل شدند بی‌سابقه بود. خوشامدگویی گرم همراه با ساز و آواز و موسیقی و هرچه که در توان و امکان این مردم پارسی‌زبان سامانی‌شناس ممکن بود به‌جای آوردند تا خوشی را در دل‌های ما جای دهند و دلشاد از این سرزمین دیدن کنیم.
در جلسه‌ای که در روز چهارشنبه ساعت ۱۵ در آکادمی علم‌ها تاجیکستان با حضور سفرای دو کشور، رئیس آکادمی علم‌ها تاجیکستان، دکتر صالحی امیری، وزیر گردشگری ایران و دکتر حسینعلی رحیمی، رئیس پژوهشگاه فارسی تاجیکی، برگزار شد سخنرانی‌هایی در موضوعات مختلف علمی ارائه شد. بنده دربارۀ قصیدۀ کوتاه بوی جوی مولیان رودکی و اهمیت آن در مقام یکی از شاهکارهای ادبی صحبت کردم و از استقبال‌های شاعران به این شعر یاد کردم و آن را با غزلی عارفانه از مولوی مقایسه کردم که می‌تواند نشانگر میزان تأثیرگذاری این شعر در طول ادبیات دوران هزارسالۀ آن باشد. دکتر محمود رضایی دشت‌ارژنه از دانشگاه شیراز در مورد یافته‌های تازه‌شان در مورد ضحاک در شاهنامه سخن گفتند و آقای دکتر مهدی رحیم‌پور از اعضای هیئت علمی فرهنگستان زبان و ادب فارسی درمورد اهمیت دستنویس‌های موجود در تاجیکستان و ایران صحبت کردند و امکاناتی که می‌تواند برای طرفین در مبادلۀ این آثار فراهم شود. همچنین در این جلسه فرصت دیدار با برخی پژوهشگران و استادان تاجیکی چون خانم دکتر فرنگیس شریف‌زاده، مدیر انستیتو زبان و ادبیات ابوعبدالله رودکی، فراهم شد. در تاریخ سوم دی‌ماه خانم دکتر شریف‌زاده به همراه گروهی از این انستیتو ، عبدالنبی ستارزاده، انظرت ملک‌زاده، عمرالدین یوسفی و مبشر اکبرزاد، برای بازدید از مراکز علمی به ایران آمده بودند که با ایشان و همراهانشان در فرهنگستان زبان و ادبیات فارسی دیداری داشتیم. در جلسۀ دوره‌ای فرهنگستان که به ریاست دکتر غلامعلی حداد و با حضور استادان تاجیکستانی برگزار شد فرصتی فراهم آمد تا گفت‌وگوهایی دربارۀ آیندۀ روابط فرهنگی و ادبی دو کشور صورت بگیرد. امیدوارم که فرصت‌ها و امکانات بیشتری برای ملاقات استادان و پژوهشگران دو کشور فراهم آید تا در سایۀ آن به پیشرفت‌هایی در زمینه‌های مختلف همکاری دو کشور فارسی زبان نائل بیاییم.
یکی از تجربه‌های جالب سفر به تاجیکستان دیدار از موزۀ ملی این کشور بود که البته خود تاجیک‌ها آثارخانۀ ملی می‌گفتند. موزه‌داران تلاش کرده بودند تا قدمت تاریخی این سرزمین را به صورت‌های مختلف نمایش دهند. بخشی هم در موزه به نسخ خطی نفیس اختصاص یافته بود که جلب‌نظر می‌کرد. چند کتاب خطی و چاپ سنگی را به نمایش گذاشته بودند که کهن‌ترین نسخه تاریخ دار آن انوار التنزیل فی اسرار التأویل مربوط به قرن هشتم و به تاریخ ۷۵۸ ق. بود.
به راهنمایی دکتر حسینعلی رحیمی و همراه دکتر رحیم‌پور این فرصت پیش آمد تا با رئیس این موزه آقای ظفرشاه صفا ابراهیم‌زاده آشنا شویم و فرصت گپ‌وگفتی با آقای محمدجان موسی‌زاده مسئول بخش نسخ خطی داشته باشیم. در این فرصت کوتاه در مورد تعامل میان پژوهشگران ایران و تاجیکستان و بهره‌وری متقابل از نسخه‌ها و اسناد موجود در کتابخانه‌های دو کشور صحبت شد. از آقای موسی‌زاده در مورد فهرست آثار خطی و چاپ سنگی موجود در آثارخانه پرسیدیم. ایشان گفتند که هنوز تمامی این آثار فهرست نشده است و نیاز به افرادی هست که آشنای به فهرست‌نویسی باشند تا این آثار ثبت شوند. در میان صحبت‌هایشان به چاپ جلد اول کتاب فهرست منتخب نسخه‌های دستنویس و چاپ سنگی و اسناد نادر آثارخانۀ ملی تاجیکستان اشاره کردند که به‌تازگی در دوشنبه انتشار یافته بود و به لطف ریاست موزۀ نسخه‌هایی از آن کتاب در اختیار هیئت همراه قرار گرفت. کتاب را خود آقای موسی‌زاده که آشنا با شیوه‌های فهرست‌نویسی است، تهیه کرده بود. دکتر عارف نوشاهی متخصص فهرست‌نویسی و پژوهشگر مطالعات ادبیات فارسی نیز مقدمه‌ای به فارسی بر آن نگاشته‌اند. کتاب دارای دو بخش است: بخش نخست فهرست ۶۰ نسخۀ خطی و چاپ سنگی به همراه تصویرهای صفحاتی از نسخه‌های آنها، بخش دوم مربوط به برخی اسناد تاریخی قرون نوزده و بیست و همراه تصویرهایی رنگی از آنهاست که دارای موضوع‌های مختلفی هستند و از جهات مطالعات مردم‌شناسی بی‌شک قابل مطالعه و بررسی است. سندهای برخی فرمان‌های امیران، برخی عریضه‌ها، وقف اموال یا اجارۀ زمین، شکایت و دعوا، اقرار، و تمام این اسناد به زبان و خط فارسی نگارش یافته‌اند.
در بخش نخست کتاب که شامل نسخه‌های خطی و چاپ سنگی است برخی قرآن‌های دستنویس و کتاب تجوید، نسخه‌هایی از آثار عبدالرحمن جامی چون شواهد النبوة، تحفة الاحرار، هفت اورنگ، نفحات الانس، فوائد الضیاییه، مثنوی مولوی به تاریخ ۹۰۴ ه.ق.، مواهب علّیه (تفسیر حسینی) حسین واعظ کاشفی قرن دهم، دیوان بیدل دهلوی و چهار عنصر هم از او، معارج النبوة فی مدارج الفتوة فراهی، انوارالتنزیل و اسرار التأویل قاضی بیضاوی به تاریخ کتابت ۷۸۵ ه.ق. ذخیرة الملوک میرسیدعلی همدانی قرن نهم دیده می‌شود.
از کتاب‌های چاپ سنگی این مجموعه می‌توان از شاهنامه فردوسی و بختیارنامه امیرخسرو دهلوی یاد کرد که با نقاشی‌هایی از موضوعات مختلف روایت آن منظومه همراه هستند. بخشی از کتاب هم دربردارندۀ اطلاعاتی در مورد مُهرهای این نسخه‌هاست. موسی‌زاده در بخش نمایه‌ها، فهرست‌های مختلفی برای این نسخه‌ها و اسناد به دو خط فارسی و سیرلیک تهیه کرده است که بسیار مورد استفاده پژوهشگران خواهد بود.
آقای دکتر ابراهیم‌زاده رئیس آثارخانۀ ملی تاجیکستان دو کتاب دیگر نیز به هیئت ایرانی هدیه دادند. یکی کتابی با عنوان گل در موزه ملی دربارۀ مجموعۀ آثار گلدوزی و سوزن‌دوزی‌های موزه و دیگر کتابی با عنوان تاجیکستان سرزمین رودخانه‌های طلایی که دربردارندۀ تصویرهایی از برترین و مهم‌ترین آثار موزه است که به زبان‌های فارسی (خط سیرلیک) روسی، انگلیسی و فرانسوی توضیحاتی دارند.
این دیدارها که همراه بود با پذیرایی و مهمان‌نوازی گرم و شیرین مردم تاجیکستان مرهون تلاش‌هایی بود که همکاران گرامی در سفارت جمهوری اسلامی ایران در تاجیکستان و فرهنگستان زبان و ادب فارسی و بنیاد سعدی متقبل شده بودند. از همگی سپاسگزارم و امیدوارم این کوشش‌ها پرثمر باشد.