سید محمدحسین میرفخرائی
دانشجوی کارشناسی ارشد پژوهشکدۀ واژهگزینی و اصطلاحشناسی فرهنگستان زبان و ادب فارسی
مقدمه
نخستین فرهنگستان ایران در اردیبهشت سال ۱۳۱۴ خورشیدی بنیانگذاری شد. یکی از ویژگیهای این فرهنگستان عضویت وابستۀ چهار شخصیت علمی عرب در آن است. این رخداد بهویژه ازآنرو اهمیت دارد که در فرهنگستانهای بعدی تکرار نشده است. تنها، بهتازگی عیسی علی العاکوب، ادیب، شاعر و ایرانشناس سوری، به عضویت افتخاری فرهنگستان زبان و ادب فارسی برگزیده شده است. این چهار شخصیت که همگی ملیتی مصری داشتهاند، بهترتیب سال تولد، از این قرارند: محمد توفیق رفعت پاشا، علی جارم بیک، منصور بیک فهمی، و محمد حسین هیکل پاشا.
متأسفانه نه در منابع فارسی و نه در منابع عربی، گزارشی درخورِ ذکر از تعاملهای علمی و فرهنگی این شخصیتها با فرهنگستان ایران دستیاب نشد. بااینهمه، به نظر میرسد صِرف آشنایی با این شخصیتها و بهدستآوردن شناختی هرچند اجمالی از رویکردهای زبانی آنان بتواند در حد خود مفید و راهگشا باشد.
معرفینامهها
۱. محمد توفیق رفعت پاشا (۱۸۶۶-۱۹۴۴)
استاد محمد توفیق رفعت پاشا در سال ۱۸۶۶ در قاهره به دنیا آمد. تحصیلات خود را در مدرسۀ اَلسُن (زبانها) به پایان برد و پسازآن در سِمت مترجم به استخدام وزارت معارف درآمد. مدتی بعد برای تحصیل در رشتۀ حقوق رهسپار فرانسه شد و سه سال در این کشور تحصیل کرد. پسازآن به مصر برگشت و از سال ۱۹۰۳ در جایگاه قاضی خدمت کرد تا اینکه در سال ۱۹۱۹ به وزارت معارف رسید. در سال ۱۹۳۲ و در اولین دورۀ فرهنگستان مصر، به عضویت آن درآمد و نخستین رئیس آن فرهنگستان شد. او تا زمان وفات، عهدهدار این مسئولیت بود. وی همچنین در گروه علوم فلسفی و اجتماعیِ فرهنگستان مصر عضویت داشت.
۲. علی جارم بیک (۱۸۸۱-۱۹۴۹)
استاد علی جارم در سال ۱۸۸۱ در رشید (شهری در شمال مصر) به دنیا آمد. تحصیلات خود را در ازهر و سپس دار العلوم پشت سر گذاشت و در سال ۱۹۰۸ دانشآموخته شد. پسازآن ازطرف دولت به انگلستان اعزام شد و با اقامت در شهر ناتینگهام، بهمدت یک سال سرگرم فراگیری زبان انگلیسی شد. سپس به دانشگاه اکستر راه یافت و بهمدت سه سال در دورههای روانشناسی، علوم تربیتی، منطق، و ادبیات انگلیسیِ آن دانشگاه شرکت کرد. در آگوست سال ۱۹۱۲ به مصر برگشت و در مدرسۀ بازرگانی و دار العلوم به تدریس پرداخت.
در مۀ ۱۹۱۷ بازرس وزارت معارف شد و سپس به سِمت بازرس ارشد زبان عربی ارتقا یافت و تا سال ۱۹۴۰ در همین نقش خدمت کرد. او بههنگام تأسیس فرهنگستان مصر از اعضای بنیانگذار بود و بعدها در بسیاری از گروههای فرهنگستان مصر عضویت داشت، ازجمله گروه علوم اجتماعی و فلسفی، گروه ادبی، گروه گویشها، گروه قواعد، گروه معجم الفاظ قرآن، و گروه المعجم الوسیط.
۳. منصور بیک فهمی (۱۸۸۶-۱۹۵۹)
منصور فهمی در سال ۱۸۸۶ در دَقهَلیّه (استانی در شمالشرق مصر) به دنیا آمد. تحصیلات ابتدایی را در زادگاه خود به پایان برد و پسازآن به یکی از دبیرستانهای فرانسوی در قاهره وارد شد. سپس به مدرسۀ حقوق پیوست، اما دیری نپایید که دانشگاه مصر اعلام کرد قصد دارد تعدادی از دانشجویان مستعد را برای تحصیل در رشتۀ فلسفه راهی دانشگاه پاریس کند. منصور در آزمون گزینش این بورسیۀ تحصیلی شرکت کرد و موفق به کسب آن شد. بهاینترتیب در سال ۱۹۰۸ راهی فرانسه شد و بهمدت پنج سال در رشتۀ فلسفه تحصیل کرد. در این دوره او در شمار شاگردان لوسین لوی برول، فیلسوف و انسانشناس فرانسوی، جای داشت. او تحصیلات خود در پاریس را تا رسیدن به درجۀ دکتری دنبال کرد.
پس از بازگشت به مصر، عهدهدار تدریس تاریخ مکاتب فلسفی شد و طی سالهای طولانی تدریس، به مرتبۀ استادی دست یافت. او همچنین مدتی ریاست دانشکدۀ علوم انسانی دانشگاه مصر را به عهده داشت. سپس به ریاست کتابخانۀ ملی مصر رسید و در این دوران امکان دسترسی اهل علم به نسخ خطی مصر را فراهم آورد. مدتی بعد، در سِمت ریاست دانشگاه اسکندریه خدمت کرد تا اینکه در سال ۱۹۴۶ بازنشست شد.
با صدور نخستین فرمان مبنی بر شکلگیری فرهنگستان مصر به عضویت این مجمع درآمد و تا زمان وفات، نقش منشی این فرهنگستان (جایگاهی معادل دبیر در فرهنگستانهای جمهوری اسلامی ایران) را ایفا کرد. او علاوهبر فرهنگستان ایران، عضو مکاتبهای فرهنگستانهای دمشق و عراق نیز بود و در تعدادی از نشستهای این فرهنگستانها حضور مییافت. نامگذاری المعجم الوسيط بهپیشنهاد او صورت گرفت و جز این، کمیتهای برای قاعدهمندسازی ضبط اعلام لاتین با الفبای عربی تشکیل داد.
۴. محمد حسین هیکل پاشا (۱۸۸۸-۱۹۵۶)
محمد حسین هیکل در روستای کَفَر غَنام در دَقهَلیّه دیده به جهان گشود. در مکتبخانۀ روستا به حفظ قرآن کریم نائل آمد. سپس او را به قاهره فرستادند تا تحصیلات مدرسهایِ خود را در آن شهر پی بگیرد. سپس به مدرسۀ حقوق پیوست و چهار سال بعد، از این مدرسه نیز فارغالتحصیل شد و این بار برای ادامۀ تحصیل، دانشگاه سوربن فرانسه را برگزید. در سال ۱۹۱۲ پس از اخذ مدرک دکتریِ حقوق بیدرنگ به مصر برگشت و دفتر وکالتِ خود را گشود و بعدها چند مرتبه بهعنوان وزیر معارف و وزیر امور اجتماعی برگزیده شد. مدتی نیز در جایگاه ریاست مجلس سنای مصر قرار گرفت.
هیکل در سال ۱۹۴۰ به عضویت فرهنگستان مصر درآمد و در هفتمین دورۀ مجمع، پیشنهاد کرد که فرهنگی برای الفاظ قرآن کریم تدارک دیده شود. این فرهنگ امروزه با عنوان مُعجَمُ أَلفاظِ ٱلقُرآنِ ٱلكَريم در دسترس است. او همچنین در گروه ادبیات و نیز گروه حقوق و اقتصاد عضویت داشت. او را نویسندۀ نخستین رمان عربی (با عنوان زَينَب) میدانند.
*نسخۀ کاملتر این یادداشت در مجلۀ آیینۀ پژوهش، شمارۀ ۲۰۸ (مهر و آبان ۱۴۰۳) منتشر شده است.