دائرةالمعارف مصاحب نخستین دانشنامه به سبک جدید بود
غلامعلی حداد عادل، رئیس فرهنگستان زبان و ادب فارسی گفت: دائرةالمعارف غلامحسین مصاحب اولین دانشنامه به سبک جدید بود که در ایران کامل شد. دانشنامه مصاحب هنوز هم تنها دائرهالمعارف جدی و روشمند زبان فارسی است که از الف تا یاء کامل شده است.
غلامعلی حداد عادل، رئیس فرهنگستان زبان و ادب فارسی یکشنبه ۲۱ مرداد در هفدهمین نشست از سلسله نشستهای «صد کتاب ماندگار قرن» در نشست بررسی کتاب دائرةالمعارف فارسی تألیف غلامحسین مصاحب که در سازمان اسناد و کتابخانه ملی برگزار شد، گفت: از سازمان اسناد و کتابخانه ملی برای توجه به کتاب ارزشمند دائرةالمعارف فارسی تشکر میکنم. من علاقه دارم که در نشستهای «صد کتاب ماندگار قرن» شرکت کنم اما کمتر توفیق پیدا میکنم. اگر بر دیگران مستحب بود که در نشست امروز شرکت کنند، بر من واجب بود که در این جلسه شرکت کنم.
وی افزود: من در این سیچهل سال اخیر، مسئولیت چندین دائرةالمعارف را باواسطه یا بیواسطه برعهده داشتم و سنتی را که دکتر مصاحب پایهگذاری کرده بود، ادامه دادم. دائرةالمعارف در ترجمۀ اینسایکلو پدیا مترادف با معنای امروزی دانشنامه به کار میرود. دائرةالمعارف یکی از پدیدههای اروپایی است که به دورۀ بعد از رنسانس تعلق دارد و علت آن تحولی است که در رابطۀ علم و فلسفه به وجود آمد. با تخصصیشدن و گسترش علم نیاز به این پیدا شد که کتابهایی نوشته شود تا امهاتِ دستاوردهای علمی در آن جمع باشد.
حداد عادل بیان کرد: دلیل نوشته شدن دائرةالمعارف، نیازی است که از زمان دکارت به بعد در اروپا پیدا شد. مهمترین دائرةالمعارف، دائرةالمعارف فرانسه است که بزرگان آن دوره در تألیف آن سهیم بودند، دائرةالمعارف فرانسه به اندازهای شاخص شد که آن عصر را عصر دائرةالمعارف نامیدند، مؤلفان به اصحاب دائرةالمعارف معروف شدند و یک معنای تمدنی پیدا کرد و ابتدا الگویی برای سایر کشورهای اروپایی شد و بعد به کشورهای دیگر منتقل شد.
وی گفت: البته ما در تمدن اسلامی به معنای عامتری دائرةالمعارف داشتهایم، اما نه به سبک غربی. در زمان قدیم وقتی کسی فیلسوف میشد، به سراغ همه دانشهای زمان خود میرفت. فلسفه؛ الهیات، ریاضیات و طبیعیات را در برمیگرفت. ابنسینا هم در ریاضی، موسیقی، نجوم، در طبیعیات، داروشناسی، گیاهشناسی و طب و هم در الهیات و متافیزیک استاد بود. زمانی که ابنسینا شفا را نوشت، به معنای امروزی فقط شامل متافیزیک و الهیات نیست بلکه شامل سایر علوم نیز هست.
حداد عادل افزود: ابنسینا دانشنامۀ علایی را تألیف کرد و کلمۀ دانشنامه را برای آن کتاب فلسفی جامع به کار برده است. دانشنامۀ علایی سرآمد کتابهای دیگر است. چنین کتابهایی شباهتی به دانشنامه امروز دارند اما الفبایی نیستند و همچون رسالهای هستند که در یکجا گردآوری شده است. از زمان قاجار فکر تألیف دانشنامه در بین ایرانیان پیدا شد. در دورۀ ناصرالدین شاه عدهای از فضلا جمع شدند و کار عظیمی را برعهده گرفتند. تصمیم گرفتند «نامۀ دانشوران» را به سبک دائرةالمعارف فرانسه تألیف کنند. سرپرستی این گروه را ابوالحسن ساوجی عهدهدار بود. این کار متأسفانه ناتمام ماند. ناگفته نماند که در دورۀ ناصرالدین شاه چند طرح بزرگ عملی مانند «ناسخالتواریخ» و «نامۀ دانشوران» طرحهای بزرگی بودند که انجام شدند.
وی بیان کرد: بعد از این زمان دائرةالمعارف دنبال نشد و تا جایی که به یاد دارم، چیزی در دورۀ مظفرالدین شاه یا پهلوی اول به این سبک و سیاق نداریم و در دوره پهلوی دوم مرحوم مصاحب عهدهدار این دائرةالمعارف شد. مصاحب استاد ریاضی دانشگاه تربیت معلم و یگانه و سرآمد بود. او شاگردان درجهاولی تربیت کرد که بعدها در توسعۀ ریاضی در ایران سهم بسزایی داشتند. شهرت دیگر دکتر مصاحب در آن سالها به منطق جدید بود. او جزو نخستین کسانی بود که به زبان فارسی دربارۀ منطق جدید کتاب مفصلی با عنوان «مقدمۀ منطق صورت» نوشت که این کتاب هم در ایران کتاب مؤثری بود.
ما امروز بر شانههای این بلندقامتان ایستادهایم
حداد عادل در ادامه گفت: دشواری کار دکتر مصاحب این است که با زبان جدید سروکار دارد، او اما مانند سایر تحصیلکردههای دانشمندِ بعد از مشروطه، سوادش فقط در ریاضی و منطق نبود و جامعیت داشت، او سرپرستی دائرةالمعارف را برعهده گرفت، او دائرةالمعارف مختصر کلمبیا را اساس قرار داد و به این جمعبندی رسید که تعدادی از مقالات آن را حذف کند و تعدادی مقاله مرتبط با فرهنگ ایران و اسلام را به این دانشنامه اضافه کند، این تدبیری بود که بار را از دوش مؤلفان برمیداشت. در آن زمان تعداد دانشمندان و صاحبقلمان از چند ده نفر تجاوز نمیکرد.
وی افزود: امروز زمانی که میخواهیم در مورد موضوعی مقاله بنویسیم، دستمان بازتر از ۶۰ سال پیش است. مقایسه کنید زمانی در ایران در کل سال ۵۰۰ جلد کتاب چاپ میشد و امروز ۱۲۰ هزار نسخه در سال چاپ میشود، ببینید چه تحولی اتفاق افتاده است. دو جلد از دائرةالمعارف مصاحب قبل از انقلاب منتشر شد و جلد سوم بعد از انقلاب با مختصری ویرایش به چاپ سپرده شد و کامل شد.
حداد عادل با بیان اینکه بر روی دو نکته تأکید میکنم، گفت دائرةالمعارف فارسی از دو جهت محتوا و روش بر غنای فرهنگی و علمی جامعه ما افزود. از نظر محتوا بسیاری از مقالات این دانشنامه هنوز هم سودمند و مفید است. زمانی به دنبال این بودم تا بدانم احمد آرام در این دانشنامه چند مقاله آورده است اما نتوانستم احصا کنم، با محمدرضا شفیعی کدکنی که با دانشنامۀ مصاحب همکاری کرده بود، در این مورد صحبت کردم، او گفت: بسیاری از مقالات تاریخ علم را احمد آرام ترجمه کرده است.
رئیس فرهنگستان زبان و ادب فارسی افزود: دائرهالمعارف مصاحب اولین دانشنامه به سبک جدید بود که در ایران کامل شد. در همان زمان چند خیز برای دائرةالمعارفنویسی برداشته شد که به سرانجام نرسید. دانشنامۀ مصاحب هنوز هم تنها دائرةالمعارف جدی و روشمند زبان فارسی است که از الف تا یاء کامل شده است. حسن کار مصاحب در این است که دائرةالمعارفهای جوانمرگ و ناکام را پشت سر گذاشت و به سرانجام رسید. مطالب دائرةالمعارف مصاحب مفید و دقیق است. او آیت نظم و انضباط علمی بود، دقت او در ریاضیات در همه کارها با او بود.
غلامعلی حداد عادل بیان کرد: جنبۀ مهم دیگر این است که مصاحب در واقع ویراستاری کتاب و به ویژه دانشنامه را در ایران بنیاد نهاد. به همان اندازه که تألیف علمی در دائرةالمعارف مهم است، ویراستاری نیز در آن موضوعیت دارد. در طول کار باید یک انضباط علمی حاکم باشد. زبان دائرةالمعارف از جلد اول تا جلد آخر نباید متفاوت باشد. مصاحب همین روش را در دائرةالمعارف به کار برد. این دائرةالمعارف جای تدقیق و تحقیق بیش از این دارد و این نشست باب یادآوری است به نسل امروز.
وی با بیان اینکه جا دارد کتاب خاصی در مورد زندگینامۀ غلامحسین مصاحب کار شود، گفت: در این زندگینامۀ مصاحب، نشریات مربوط به او، خصوصیات و دانش ریاضی او بیان شود، هنوز کسانی که بی واسطه با او کار میکردند و یا جزو شاگردان مصاحب بودند، در قید حیات هستند، منابع دست اولی هنوز وجود دارد که اگر کسی همت کند، میتواند چهرۀ او را همهجانبه معرفی کند. من کوششی را برای شناساندن احمد آرام به کار گرفتم و او را از بعضی جهات معرفی کردم. ما امروز بر شانههای این بلندقامتان ایستادهایم. حقشناسی ایجاب میکند در عین حال که اشکالات را میگوییم به تقدم فضل آنها نیز اشاره کنیم. جا دارد این بزرگان معرفی و برای نسل جوان الگو شوند.
غلامحسین مصاحب بنیانگذار پژوهش در تاریخ علم در ایران
در ادامه این نشست حسین معصومی همدانی، عضو پیوستۀ فرهنگستان زبان و ادب فارسی گفت: اشاره به دائرةالمعارفنویسی نشان میدهد گردآوردن دانش در زمان معینی پیدا شد، آنچه که قبل از این دوران داریم، توسعۀ دانشنامه به معنی امروزی هستند. مدعی نبودند کل دانش بشری را در یکجا گردآوردند. اندیشهای که در دوران روشنگری پیدا شد، این بود که دانش را در اختیار همگان قرار بدهند و بخصوص در آن دوران به فنون هم خیلی توجه میکردند. این در واقع الگویی بود که تا زمان ما دوام آورد و کمکم دانشنامههای تخصصی ایجاد شد و از آن بلندپروازی تدوینکنندگان دورۀ روشنگری کوتاه آمدند و مخاطب را خاصتر در نظر گرفتند.
معصومی همدانی بیان کرد: مرحوم مصاحب بعد از انتشار جلد اول و اواسط جلد دوم از انتشارات فرانکلین رفت. او هم اشتغال به کار علمی داشت و هم دارای روحیه اشرافیگری بود، که این روحیه او گاهی در ذوق اطرافیانش میزد. دکتر غلامحسین مصاحب از آغاز جوانی به کار نوشتن و انتشار مشغول بوده است. او معلم بود و بر آثاری که از او منتشر میشد، نظارت کامل داشت. کتاب «منطق مدخل صورت» او در زمان خودش مجهول ماند و سالها طول کشید تا جلد اول آن به فروش رفت. این کتاب اولین کتابی است که در منطق فارسی نوشته شده و به صورت زیبایی به چاپ رسید.
وی در ادامه گفت: غلامحسین مصاحب بنیانگذار پژوهش به صورت جدی در تاریخ علم در ایران است. او وقتی خیلی جوان بود، جبر و مقابله خیام را چاپ کرد. خیام را عدهای به عنوان فیلسوف و عدهای به عنوان ریاضیدان میشناختند، عنوان شاعر بزرگ در قدیم برای خیام شناخته نبود و کتاب جبر و مقابله خیام در ایران به کلی مجهول نبود اما کشف این کتاب به اواسط قرن نوزدهم بر میگردد. محقق آلمانی در پاریس کار میکرد، نسخهای از کتاب را پیدا کرد و آن را تصحیح و به فارسی ترجمه کرد. کتاب دکتر مصاحب بر اساس این تصحیح ترجمه به فارسی شد. کتاب «ریاضیات در عالم اسلام تا زمان خیام» در سال ۱۳۳۹-۱۳۴۰تجدید تحریر شد. هم تصحیح، هم متن عربی و هم ترجمۀ دکتر مصاحب تا سالها در عالم پژوهش در ایران نظیری پیدا نکرد.
بهتر است دائرهالمعارف غلامحسین مصاحب برخط شود
معصومی همدانی افزود: مصاحب یک روحیۀ دائرةالمعارفی داشت. «مدخل منطق صورت»، «آنالیز ریاضی» و «تئوری مقدماتی اعداد» از مهمترین کتابهای غلامحسین مصاحب است. حجم این سه اثر بیش از چهار هزار صفحه است. او کنه هر مطلبی را کنکاش میکرد، هیچ نکتهای را ناگفته نمیگذاشت و مطالب جنبی را بیان میکرد. سبک دکتر مصاحب در آموزش نیز سبک پرداختن به جزئیات، از دستنگذاشتن هیچ نکتهای در زمینه مورد پژوهش و مدارا نکردن بود.
وی بیان کرد: کتابهای دکتر مصاحب در حوزۀ ریاضیات با وجود اینکه قابل تدریس نیستند ولی الگوهایی برای ریاضینویسی در ایران به دست داد. او نشان داد که فرق بین جزوه و کتاب درسی چیست. البته کتاب او هماکنون نیز در بین کسانی که کار ریاضی میکنند، به دلیل تفصیل بیش از حد به دور از توجه مانده است. غلامحسین مصاحب آدمی بسیار پابند به جزئیات بود. در حوزۀ شخصی و کار علمی خطا را خیلی سخت تحمل میکرد. وقتی سرپرست دائرةالمعارف شد، نمیتوانست در همان چهارچوب قبلی بماند. اغلب مقالات کتاب دکتر مصاحب مقالات تألیفی و بخشی مقالات پزشکی است.
معصومی همدانی گفت: مرحوم مصاحب تا آخر حرف «ف» یا «عین» را کار کرده بود که مابقی به کسی دیگر واگذار شد و تفاوت این دو قسمت کاملاً مشهود است. ابداع حروف ایرانیک از دکتر غلامحسین مصاحب است. او به این حروف میگفت؛ حروف دکتر مصاحب، اما این حروف به ایرانیک معروف شد. واقعیت این است که هیچ دائرهالمعارفی از خطا در امان نیست. اگر نویسنده به اشتباه انتخاب شود هیچ ویراستاری نمیتواند کار او را اصلاح کند. غلامحسین مصاحب در ابتدای کار سعی کرده بود با یک عده نویسنده بزرگ آن زمان کار کند اما بعد به طرف افراد جوانتر مانند محمدرضا شفیعی کدکنی و عباس زریاب خویی سوق پیدا کرد. احمد آرام نیز همواره با او همکاری داشت.
وی افزود: بهتر است دائرةالمعارف غلامحسین مصاحب برخط شود، هر اشتباهی هم اگر داشته باشد باز اشتباهات آن در مقابل ویکی پدیای فارسی ناچیز است. اگر دائرةالمعارف مصاحب را روزآمد کنیم و به عنوان یک اثر زنده دربیاید، بسیار مفید خواهد بود. حتی زبان این دائرةالمعارف هم برای امروز قدیمی شده است. مرحوم مصاحب به مسئلۀ زبانی حساس بود. او پرورده مکتب قدیم بود. او یکی از آغازکنندگان واژهگزینی علمی فارسی بود. آنها هر هفته جلساتی به نام «ضرابخانه» برای واژهگزینی برگزار میکردند. ما امروز یک دائرةالمعارف عمومی در ایران نداریم. تدوین یک دائرةالمعارف برخط فارسی که پاسخگوی نیازها باشد و از خطاهای فضای مجازی در امان باشد، لازم و ضروری است.
منبع: خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)