دانشجویان دانشگاه اصفهان از فرهنگستان بازدید کردند
یک روز با فرهنگستان زبان و ادب فارسی
روز شنبه ۱۹ خرداد ۱۴۰۳ گروهی از دانشجویان دورۀ دکتری رشتۀ زبان و ادبیات فارسی دانشگاه اصفهان و تنی چند از استادان بخش زبان و ادبیات فارسی این دانشگاه از فرهنگستان زبان و ادب فارسی دیدار کردند. در این دیدار دکتر حدادعادل و برخی از پژوهشگران با مهمانان گفت‌وگو کردند و شنوندۀ دیدگاه‌های آنان بودند. این دیدار همچنین یک مهمان ویژه داشت: دکتر حسن انوری، عضو پیوستۀ فرهنگستان زبان و ادب فارسی، فرهنگ‌نویس، دستوردان و استاد پیشکسوت زبان و ادبیات فارسی.
زبان فارسی به ایران هویّت داده است
پس از خیرمقدم مدیر روابط‌عمومی فرهنگستان زبان و ادب فارسی و توضیحاتی دربارۀ تاریخچۀ بنیان‌گذاری فرهنگستان و وظایف این نهاد، دانشجویان دانشکدۀ ادبیات دانشگاه اصفهان شنوندۀ صحبت‌های دکتر حسن انوری، عضو پیوستۀ فرهنگستان زبان و ادب فارسی بودند. دکتر انوری در این جلسه به بررسی اهمیت زبان فارسی از جهات مختلف پرداخت. او نخستین اهمیت زبان فارسی را متحد کردن اقوام مختلف ایرانی با یکدیگر و هویّت دادن به ایرانی دانست و گفت: ایران کشوری با قومیت‌های مختلف است و هر قومیت به زبان خاص خود حرف می‌زند. اما اقوام گیلک، کرد، بلوچ، لر و ترک وقتی به هم می‌رسند با هم با زبان فارسی صحبت می‌کنند. زبان فارسی به ایران هویّت داده است. یک‌لحظه فکر کنید اگر زبان فارسی نبود، هویّت ایرانی چه شکلی داشت؟
دکتر انوری ادامه داد: زبان فارسی در شهرستان‌ها زبان نوشتار و درس است. من بارها در تبریز، شهری که در آن به دانشگاه رفتم، می‌دیدم که افراد در بقالی به ترکی صحبت می‌کنند؛ اما این را هم می‌دیدم که وقتی بقال می‌خواست آنچه را فروخته روی کاغذ بیاورد به زبان فارسی می‌نوشت.
به گفتۀ عضو پیوستۀ فرهنگستان زبان و ادب فارسی، دومین اهمیت زبان فارسی خلق شاهکارهای جهانی همچون شاهنامه به این زبان است که تنها یک نظیر دارد و آن ایلیاد هومر است. در کنار شاهنامه نیز اشعار مولانا، حافظ و سعدی را باید در نظر گرفت که در دنیا یکتا هستند و کمتر ملّتی این‌همه شاهکار ادبی داشته است.
دکتر انوری در این‌باره ادامه داد: در دوره‌ای از تاریخ، فارسی، زبان بین‌المللی یا اگر اغراق نکنیم، شبه بین‌المللی بوده است. پیش از آنکه زبان فرانسه و انگلیسی زبان بین‌المللی شوند. به عبارتی دیگر از اقصی نقاط هندوستان تا جنوب غربی اروپا، زبان فارسی زبان طبقۀ فرهیخته بوده است. فرهنگ‌هایی که در هندوستان به زبان فارسی نوشته شده نیز از فرهنگ‌های نوشته‌شده در ایران بیشتر بوده است. همچنین پادشاهان عثمانی نیز فارسی می‌دانستند و حتی به این زبان شعر می‌گفتند. در بوسنی و هرزگوین نیز زبان فارسی تا همین اواخر اهمیت خود را از دست نداده بود و آنقدر شیوع داشت که برای شاهکارهای فارسی شرح نوشته بودند.
استاد زبان و ادبیات فارسی، تداوم زبان فارسی را از دیگر موارد اهمیت آن دانست و گفت: زبانی که اکنون به آن صحبت می‌کنیم، دنبالۀ زبان فارسی میانه است که در دورۀ ساسانیان رایج بوده است. این زبان دنبالۀ زبان فارسی اشکانی بوده و زبان فارسی اشکانی نیز دنبالۀ زبان فارسی هخامنشی بوده و از هر کدام از این زبان‌های فارسی آثاری برجای مانده است. مثلاً از زبان هخامنشی کتیبه‌هایی از جمله بیستون باقی مانده که یکی از شاهکارهای کتیبه‌نویسی در جهان به شمار می‌رود.
عضو پیوستۀ فرهنگستان زبان و ادب فارسی در ادامه ضمن اشاره به توجه مستشرقین نسبت به زبان فارسی آن را زبانی بسیار دارای ظرافت دانست.
میزبان دانشجویان و استادان ادبیات از سراسر کشور می‌شویم
در ادامۀ این دیدار، دکتر غلامعلی حداد عادل رئیس فرهنگستان زبان و ادب فارسی به جمع دانشجویان بازدیدکننده از فرهنگستان زبان و ادب فارسی پیوست و دقایقی برای آنان گفت‌وگو کرد.
فرهنگستان زبان و ادب فارسی گفت: ما برنامه داریم تا با هماهنگی دفترهای ارتباط با فرهنگستان در دانشگاه‌های جامع کشور که در چند ماه گذشته راه‌اندازی شده‌اند، میزبان دانشجویان و اعضای هیئت علمی دانشکده‌های ادبیات و علوم انسانی سراسر کشور باشیم تا پای دانشجویان و استادان به فرهنگستان باز و با روند فعالیت‌های این نهاد آشنا شوند. نفس اینکه شما دانشجویان یک روز تمام در فرهنگستان باشید و ببینید دربارۀ زبان و ادبیات فارسی چه کارهای در اینجا انجام می‌شود، مغتنم است. این کار برای شما مثل حضور بازدید دانشجویان یک دانشکدۀ مهندسی از کارخانه‌ای مرتبط با رشتۀ تحصیلی خودشان است.
رئیس فرهنگستان زبان و ادب فارسی در ادامه ضمن اشاره‌ای به پیشینۀ این نهاد، آن را مسئول شئون حاکمیتی زبان فارسی دانست و گفت: درحقیقت زبان یک سلسله شئون حاکمیتی دارد و یک سلسله شئون علمی، پژوهشی و تحقیقی. کاری که فرهنگستان برای زبان فارسی انجام می‌دهد به‌مثابه نقشی است که بانک مرکزی درزمینۀ امور پولی کشور دارد که همانا سیاست‌گذاری است. فرهنگستان مسئول تحقق شئون حاکمیتی زبان و تدوین سیاست‌های کلّی در این زمینه است.
دکتر حداد عادل ادامه داد: در اصل پانزدهم قانون اساسی آمده که زبان و خط فارسی به عنوان زبان و خط رسمی جمهوری اسلامی ایران عنوان شده است و همۀ اسناد و مکاتبات باید به زبان فارسی باشد. مجلس شورای اسلامی نیز در سال ۱۳۷۵ قانون ممنوعیت به‌کارگیری واژگان بیگانه را تصویب کرده است. در همین قانون آمده که مرجع تشخیص فارسی بودن واژه‌ها فرهنگستان زبان و ادب فارسی است.
رئیس فرهنگستان زبان و ادب فارسی ادامه داد: البته تأکید ما این نیست که هر واژۀ بیگانه‌ای باید به فارسی برگردانده شوند. ما برای این کار مجموعه‌ای قواعد تعریف کرده‌ایم که با عنوان اصول و ضوابط واژه‌گزینی شناخته شده است و در دفترکی تدوین شده و نسخۀ الکترونیکی آن در وبگاه فرهنگستان در دسترس علاقه‌مندان است. برآیند فعالیت فرهنگستان زبان و ادب فارسی درزمینۀ واژگزینی که از دهۀ هفتاد آغاز شده، به شکل‌گیری دانش واژه‌گزینی برای تقویت زبان علمی فارسی است.
دکتر حداد عادل گفت: با پشتوانۀ همین دانش بود که فرهنگستان با راه‌اندازی پژوهشکدۀ واژه‌گزینی و اصطلاح‌شناسی، مجری برگزاری دورۀ کارشناسی ارشد واژه‌گزینی شده است و اکنون هشتمین دورۀ دانشجویان کارشناسی ارشد واژه‌گزینی را پذیرفته است و تنها مرکز پژوهشی ارائه‌دهندۀ دانش واژه‌گزینی در کشور است.
رئیس فرهنگستان زبان و ادب فارسی با اشاره به برخی باورهای نادرست دربارۀ عملکرد خاطرنشان کرد: برخی گمان می‌کنند تنها فعالیت فرهنگستان منحصر به واژه‌گزینی است و دربارۀ همین کارکرد نیز به برخی برابرهای جعلی که مصوب فرهنگستان نیستند، اعتماد می‌کنند. حال‌آنکه فرهنگستان دوازده گروه پژوهشی دارد و واژه‌گزینی تنها یکی از کارهای ما است.
دکتر حدادعادل در پایان گفت: کار بزرگ و سترگ دیگری که در فرهنگستان در دست پیگیری است، تألیف فرهنگ جامع زبان فارسی است. ما از زمان لغت‌نامۀ دهخدا به بعد دیگر فرهنگ جامعی نداشته‌ایم. کار فرهنگ‌نگاری در چند دهۀ گذشته بسیار پیشرفت کرده است و به یک رشتۀ دانشگاهی تبدیل شده است. امروز دانش فرهنگ‌نویسی متکی به تازه‌ترین یافته‌های زبان‌شناختی است و نه زبان‌شناس می‌تواند از ادبیات غافل باشد و نه ادیب می‌تواند خود را از زبان‌شناسی بی‌نیاز بداند. با توجه به ضرورت تألیف یک فرهنگ جامع در زبان فارسی، فرهنگستان این طرح را سال‌ها پیش زیرنظر استاد علی‌اشرف صادقی آغاز کرد.
تألیف فرهنگ جامع برای توسعۀ زبان علمی
در ادامه، دکتر معصومه حاجی‌زاده، عضو هیئت علمی فرهنگستان، دربارۀ بخش فرهنگ‌نویسی فرهنگستان به دانشجویان توضیح داد و افزود: تألیف فرهنگ جامع زبان فارسی، تشکیل پیکره و تدوین شیوه‌نامۀ تدوین فرهنگ جامع از جمله کارهای این بخش است.
حاجی‌زاده با اشاره به اهمیت تدوین یک فرهنگ جامع در زبان فارسی و نقش مهم آن در توسعۀ زبان علمی گفت: اندیشۀ تدوین فرهنگ جامع در سال ۱۳۷۵ در فرهنگستان زبان و ادب فارسی شکل گرفت و اجرای این طرح در سال ۱۳۷۷ به سرپرستی دکتر علی اشرف صادقی آغاز شد.
عضو هیئت علمی فرهنگستان درادامه و دربارۀ پیکره و شیوه‌نامۀ فرهنگ جامع گفت: این پیکره بر مبنای دقیق‌ترین شیوه‌ها و دانشِ زبان‌شناسی تألیف شده است و شامل پنج میلیون عبارات منتخب یا شاهد است. همچنین یکی از مهمترین اهداف گروه فرهنگ‌نویسی، تدوین شیوه‌نامۀ جدید و دقیقی است تا در آینده نقشۀ راه دیگران در فرهنگ‌نویسی شود. البته این شیوه‌نامه متناسب با پیشرفت‌ها علمی و دانش فرهنگ‌نویسی در دنیا بازنگری می‌شود.
حاجی‌زاده ادامه داد: منابع فرهنگ جامع زبان فارسی نزدیک به ۱۵۰۰ کتاب است که از متون کهن فارسی تا متون معاصر فارسی را در بر می‌گیرد.
وی در پایان افزود: از این فرهنگ تاکنون سه جلد منتشر شده است؛ نخستین جلد سال ۱۳۹۲، جلد دوم سال ۱۳۹۵ و جلد سوم نیز سال گذشته منتشر شده و اکنون جلد چهارم در دست ویرایش است.
واژه‌گزینی پیشینه‌ای کهن دارد
در ادامۀ این بازدید، مهدیه قنات‌آبادی، پژوهشگر گروه واژه‌گزینی با اشاره به پرسش‌ها و ابهامات دربارۀ واژه‌گزینی گفت: بسیاری از افراد در خارج از فرهنگستان چنین تصور می‌کنند که گروهی از پژوهشگران فرهنگستان مسئول تصویب واژگان هستند و بر همین اساس نیز در مورد روند واژه‌گزینی در فرهنگستان نظر می‌دهند؛ در واقعیت اما چنین نیست و ما برای این کار تاکنون بیش‌از صد حوزۀ تخصصی داشته‌ایم. اکنون هفتاد حوزه و کارگروه تخصصی داریم. در این کارگروه‌ها استادان دانشگاه و متخصصان تراز اول آن حوزۀ علمی حضور دارند. در هر کارگروه تنها یک نماینده از فرهنگستان حضور دارد.
پژوهشگر گروه واژه‌گزینی فرهنگستان زبان و ادب فارسی دربارۀ فرآیند واژه‌گزینی در گروه‌های تخصصی گفت: برابرگذاری برای واژه‌های بیگانه برخاسته از متن نیازهای علمی هر رشته و از سوی متخصصان رشته‌های علمی است و پس‌از معرفی واژه‌ها و برابرهای پیشنهادی، مصوبات کارگروه‌ها در شورای واژه‌گزینی فرهنگستان طرح می‌شود که نتیجۀ آن تصویب یا ردّ واژه‌های پیشنهادی است. بنابراین فرهنگستان با پرهیز از رفتارهای مداخله‌جویانه در مسیر واژه‌گزینی گروه‌های علمی، این روند را در چهارپوب اصول و ضوابط مصوّب برای واژه‌گزینی هدایت می‌کند.
قنات‌آبادی ادامه داد: بسیاری گمان می‌کنند واژه‌گزینی در چند سال گذشته باب شده است یا شک‌گیری این روند برای مقابله با مواردی همچون زبان‌های غربی است. اما چنین نیست و فرهنگستان زبان و ادب فارسی در ادامۀ فعالیت دو فرهنگستان پیشین به این کار می‌پردازد. برابرگزینی برای واژه‌های بیگانه در تاریخ ما پیشنه‌ای درازدامن دارد و دانشمندان ایرانی در گذشته‌های بسیار دور نیز به این کار همّت گماشته بودند. بنابراین کار واژه‌گزینی در تاریخ و فرهنگ ما بسیار پیش‌تر و بنا به نیازی اساسی و علمی آغاز شده و محدود به فرهنگستان زبان و ادب فارسی نیست.
تغییر قطع دانشنامۀ زبان و ادب
در ادامۀ این جلسه، دکتر آمنه بیدگلی معاون گروه دانشنامۀ زبان و ادب فارسی به روند شکل‌گیری این دانشنامه پرداخت و گفت: در ابتدا مسئولیت دانشنامۀ زبان و ادب فارسی بر عهدۀ مرحوم عبدالمحمد آیتی بود و پس‌از او زنده‌یاد اسماعیل سعادت این کار را بر عهده گرفت و از سال ۱۳۸۴ هر دو سال یک بار مجلدات آن منتشر شد. تا سال ۱۳۹۶ که جلد ششم به انتشار رسید.
دکتر بیدگلی در ادامه گفت: موضوع مقالات دانشنامه شامل رجال و کتب ادبی، دستور زبان، معانی و بیان، عروض و قافیه، انواع ادبیات و… بود و قطع آن در ابتدا رحلی بوده است. در سال ۱۳۹۵ وقتی که جلد ششم دانشنامه به اتمام رسید، قرار شد یک جلد ذیل برای آن در نظر گرفته شود و در سال ۱۳۹۷ منتشر شد اما باز هم متوجه شدیم باید مدخل‌هایی افزوده شود. زمانی که جلد اول ذیل به اتمام رسید، شورای علمی دانشنامه تصمیم گرفت که قطع رحلی را به دلیل دشواری در استفاده با قطع وزیری جایگزین کند.
آمنۀ بیدگلی با اشاره به نایاب بودن هر دو قطع دانشنامه در بازار به تلاش‌ها برای انتشار سایر مجلدات این دانشنامه اشاره کرد و گفت: همکاران گروه و استادان داخل فرهنگستان در نوشتن مدخل‌های دانشنامه همکاری کرده‌اند، ضمن آنکه از دانشگاه‌های مختلف همچون اصفهان، مشهد و شیراز و از خارج از ایران نیز استادانی با ما همکاری داشته‌اند. در حال حاضر مشغول تدوین نهایی جلد دوم ذیل هستیم و پس از آن مشغول بازنگری نهایی همۀ مجلدات دانشنامه خواهیم شد.
حفظ یک گنجینه برای نسل آینده
گویش‌ها و لهجه‌های ایرانی دیگر موضوعی بود که دانشجویان بازدید کننده از فرهنگستان زبان و ادب فارسی در مورد آن اطلاعات کسب می‌کردند. در این زمینه عفت امانی پژوهشگر گروه زبان‌ها و گویش‌های ایرانی فرهنگستان به حاضرین گفت: زبان‌های باستانی ایران و زبان‌های نو دو موضوعی هستند که ما در گروه زبان‌ها و گویش‌های ایرانی کار می‌کنیم. به عبارتی دیگر گویش‌های ایرانی با همۀ وجوهش موضوع پژوهش همکاران گروه است. البته در این مسیر پژوهشگرانی به صورت برون‌سپار و پژوهشگران و خارج از فرهنگستان و براساس شیوه‌نامۀ گروه گویش‌های ایرانی با گروه همکاری می‌کنند.
این پژوهشگر گروه گویش ادامه داد: هر ساله دست کم سه اثر جدید از استان‌های کشور چاپ می‌کنیم. شکل کار این‌گونه است که پژوهشگران ابتدا در پژوهشی میدانی داده‌ها را جمع‌آوری کرده و پیکره را می‌سازند تا بتوان از آن ویژگی‌های گویش را استخراج کرد و پس‌از آن سایر پژوهشگران بتوانند از آن استفاده کنند. پژوهش‌های گویشی اگرچه کهن به نظر می‌رسند اما عمر علمی آن‌ها بیش از ۱۰۰ سال نیست بنابراین اغلب پژوهشگران، منابع مکتوب بی‌شماری در اختیار ندارند. درنتیجه برای گردآوری یک فرهنگ و واژه‌نامه، داده‌های پژوهشگر باید قابل اتکا باشد و این کار نیاز به پژوهش میدانی دارد.
امانی در ادامه گفت: ما در حال فراهم آوردن گنجینه‌ای از گویش‌های ایرانی هستیم که و هدفمان این است که این گنجینه را برای آیندگان حفظ کنیم.
مشغول ویرایش فرهنگ املایی هستیم
در پایان این نشست دکتر مرتضی قاسمی عضو هیئت علمی گروه دستور زبان و رسم‌الخط فرهنگستان به بیان اقدامات این گروه پرداخت و گفت: همچون سایر بخش‌های فرهنگستان، دستور خط نیز از کمک دیگران بی نیاز نیست. وقتی بیست و چند سال قبل دستور خط چاپ شد، آن را بنا به مقتضیات زمان به دست‌اندرکاران چاپ و نشر ارسال کردیم. پس‌از دریافت نظرها این دستور خط اصلاح شد. در مورد ویراست جدید نیز که دو سال بیش منتشر شد، روال همین بوده است و آن را برای ۱۰۰ استاد فعّال در این زمینه فرستادیم و بیشتر آن‌ها کار را دیدند و نظرات خود را فرستادند.
عضو هیئت علمی گروه دستور زبان و رسم‌الخط فرهنگستان زبان و ادب فارسی ادامه داد: این کار هنوز باید بررسی شود و اکنون که داریم فرهنگ املایی را بر اساس این دستور خط ویرایش می‌کنیم و امیدواریم هم‌زمان با پایان کار فرهنگ املایی، ویراست دوباره‌ای از دستور خط فارسی را هم تدوین و منتشر کنیم.
گفتنی است که دانشجویان بازدید کننده از فرهنگستان زبان و ادب فارسی از کتابخانۀ فرهنگستان و بخش‌های آن به ویژه بخش مجموعه‌های اهدایی و دست‌نوشته‌ها و همچنین انتشارات فرهنگستان نیز بازدید کردند و با شرکت در نشست شورای واژه‌گزینی از نزدیک با روند برابرگزینی برای واژه‌های بیگانه آشنا شدند.