دکتر محمد دبیرمقدم: انتظارات فرهنگستان زبان و ادب فارسی

 در اردیبشهت ۱۴۰۳، نود سال از تشکیل نهادی رسمی به نام فرهنگستان در ایران می‌گذرد. «فرهنگستان ایران» معروف به «فرهنگستان اول» توفیق‌های ستودنی و ماندگار در واژه‌گزینی علمی از خود به جای گذاشته است. «فرهنگستان زبان ایران» مشهور به «فرهنگستان دوم» اهتمام ویژه‌ای به پژوهش‌های گویش‌شناختی نشان داد و زمینه‌ساز تألیف آثار شایسته‌ای در این حوزه گردید. با توجه به اینکه قریب ۳۴ سال از تشکیل «فرهنگستان زبان و ادب فارسی»، یعنی «فرهنگستان سوم»، سپری شده است، دستاوردهای متنوع در خور توجهی در کارنامۀ علمی و پژوهشی آن حاصل شده است که دسترنج خانوادۀ پرعضو فرهنگستان زبان و ادب فارسی است. این سرمایۀ ملّی عبارت است از تولید محتواهای پرشمار در موضوع‌های مرتبط با زبان فارسی، ادبیات فارسی، دستور خطّ فارسی، زبان‌ها و گویش‌های ایرانی، و البته تقویت زبان فارسی در مقام زبان علم که این دستاوردِ آخر عرصۀ زبان علم را که در دو فرهنگستان پیشین محدود به واژه‌گزینی علمی بود با تأسیس پژوهشکدۀ مطالعات واژه‌گزینی و اصطلاح‌شناسی به ساحت‌های نحو و گفتمان زبان علم و همچنین بهره‌گیری از نظریه‌های نوین اصطلاح‌شناسی سوق داده است که در پایان‌نامه‌های کارشناسی ارشد پژوهشکدۀ مذکور بازنمایی یافته است.

فرهنگستان زبان وادب فارسی بر این باور است که به‌خدمت گرفتن ابزارهای نوین در فناوری اطلاعات گستره و ژرفای محتواهای علمی تولید شده و اثربخشی آن‌ها را در تقویت و پاسداشت زبان فارسی آنگونه که در اساسنامۀ فرهنگستان است بسیار ارتقاء می‌دهد. در این خصوص، فرهنگستان اعلام آمادگی نموده است که مؤسسات، سازمان‌ها، و شرکت‌هایی که در زمینۀ تهیۀ «ابزارهای ویرایشگر و غلط‌یاب املائی براساس دستور خطّ مصوب فرهنگستان (ویراست دوم)» فعالیت می‌کنند می‌توانند درخواستِ نشان فرهنگستان را طبق ضوابطی که تا حداکثر دو ماه آینده در وبگاه گروه زبان و رایانۀ فرهنگستان اعلام خواهد شد، داشته باشند.

در ارتباط با مطلب اخیر، فرهنگستان زبان و ادب فارسی در مقام نهاد بالادستی، شایسته می‌داند تأکید کند تأثیرگذاری‌های فنّاوری‌های بسیار نو مانند چت جی-پی-تی(GPT) (chat generative)

Pre-trained transformer (مُبدل زایشی پیش ‌آموزش‌دیده یا مزپا یا به تعبیر خود چت جی-پی-تی «ماشین گفتار خلاق») اثرات شگرفی در جهانی‌شدن، تأثیر بر زبان‌های رسمی و ملّی و زبان‌ها و گویش‌های محلی، فرهنگ‌نویسی، واژه‌گزینی، تصحیح متن، دانشنامه‌نویسی و مانند آن، و همچنین در آموزش‌های دانشگاهی و بهداشت و درمان خواهد داشت. به نظر می‌رسد لازم است توجه داشت به اینکه از این فنّاوری‌های نوین به عنوان دستیار پژوهشی، در تولید محتوا و آموزش چگونه می‌توان بهره‌برداری کرد.

به درخواست شورای عالی انقلاب فرهنگی،‌ در سال ۱۳۹۵ «سند ملّی گسترش زبان فارسی» پس از رایزنی با وزارت‌خانه‌ها، سازمان‌ها، و مؤسسات مربوط در فرهنگستان زبان و ادب فارسی تدوین گردید. تا کنون هیچ اقدام جدی و مؤثری برای تصویب و عملیاتی کردن آن سند از جانب نهاد سفارش‌دهنده صورت نگرفته است. همسو با این‌گونه کوشش‌ها و اقدامات، پس از برگزاری‌ جلسات کارشناسی متعدد معاونت‌های علمی و پژوهشی چهار فرهنگستان جمهوری اسلامی ایران (فرهنگستان‌های علوم پزشکی، علوم، هنر، و زبان و ادب فارسی) با محور قرار دادن آموزش و پرورش که مسائل و موضوع‌های آن مبتلا به تخصص‌های هر چهار فرهنگستان است و با دعوت از کارشناسان مختلف کتاب آموزش و پرورش آینده: بازخوانی آموزش و پرورش ایران در آستانۀ قرن پانزدهم شمسی در اوایل خرداد ۱۴۰۲ رونمایی شد. بیم آن می‌رود این اهتمام مشترک فرهنگستان‌های جمهوری اسلامی ایران بی‌اثر بماند. آیا فرهنگستان ها اتاق فکر مسائل علمی سیاست‌گذاران و تصمیم‌سازان نیستند؟ به‌همین‌ترتیب، در مطالعات و مشاهدات میدانی و برگزاری جلسه‌های کارشناسی با متخصصان امر، این جمع‌بندی در فرهنگستان زبان و ادب فارسی به دست آمد که مقطع پیش‌دبستانی مقطعی الزامی است در سراسر کشور که کودکان را برای ورود به دورۀ آموزش ابتدائی آماده می‌کند و این مقطع در تحقق عدالت آموزشی نقش تعیین کننده دارد. آیا این توصیۀ فرهنگستان مورد عنایت قرار گرفته است؟ کارگروه ورزیده‌ای از متخصصان داخل فرهنگستان و دانشگاه‌ها و مراکز پژوهشی کشور و سازمان ملّی استاندارد سند نویسه‌گردانی زبان فارسی را در سازمان جهانی استاندارد و برگردان فارسی آن سند را در سازمان ملّی استاندارد مصوب و ثبت نمودند. کدام سازمان یا نهاد وظیفۀ اجرائی کردن این سند نویسه‌گردانی را به عهده خواهد گرفت؟

دو نکته آخر، اینکه می‌دانید با بررسی و پژوهش در دست‌نوشته‌های نیما یوشیج که در فرهنگستان موجود است تاکنون دو جلد کتاب در سلسله‌انتشارات فرهنگستان چاپ شده است. بشارت می‌دهم که حداکثر تا زادروز نیما در ۲۱ آبان‌ماه در قالب یک سخنرانی از مجموعه سخنرانی‌های ماهانۀ فرهنگستان زبان و ادب فارسی، جلد سومی که حاوی حدود ۲۰۱ شعر تا کنون چاپ نشدۀ نیماست در فرهنگستان رونمایی خواهد شد و بی‌درنگ پس از آن در ادامۀ انتشار نسخۀ الکترونیکی دست‌نوشته‌های نیما در وبگاه فرهنگستان، اسناد بیشتری از این شاعر در دسترس پژوهشگران علاقه‌مند قرار خواهد گرفت.

نسخۀ اولیۀ دستور خط فارسی گفتاری فضای مجازی با بهره‌گیری از داده‌های به کار رفته در فضای مجازی نیز رونمایی شده است و در زمرۀ برنامه‌های سال جاری گروه زبان و رایانه فرهنگستان، تهیۀ مَبدل خودکار فارسی گفتاری فضای مجازی به فارسی معیار نوشتاری طبق دستور خط مصوب فرهنگستان (ویراست دوم) قرار دارد.

  • متن سخنرانی معاون علمی و پژوهشی فرهنگستان در آیین پاسداشت زبان فارسی و بزرگداشت حکیم ابوالقاسم فردوسی