نگاهی به کتاب فارسی باستان: کتیبه‌ها، واژه‌نامه/ برگزیدۀ چهاردهمین جشنوارۀ بین‌المللی فارابی
کتاب «فارسی باستان: کتیبه‌ها، واژه‌نامه»، تألیف محمد حسن‌دوست که در سال ۱۳۹۹ در انتشارات فرهنگستان زبان و ادب فارسی منتشر و در چهاردهمین جشنوارۀ بین‌المللی فارابی برگزیده شده است.
زبانِ فارسی باستان یکی از زبان‌های باستانی ایران است که در دوران سلطنت شاهان هخامنشی، لااقل از نیمۀ دوم هزارۀ اوّل پیش از میلاد تا زمان برافتادن آنان در نیمۀ قرن چهارم پیش از میلاد، در ناحیۀ جنوب غربی ایران رواج داشته و زبان رسمی دربار هخامنشیان به‌شمار می‌رفته است.
از زبان فارسی باستان که شباهت بسیاری به زبان اوستایی دارد، آثار مکتوب نسبتاً فراوانی به‌ویژه از عهد داریوش اوّل و خشایارشا برجای مانده است. این آثار که اصطلاحاً کتبیه خوانده می‌شوند، در دل کوه، روی الواح سنگی و گلی و به خطّ میخی فارسی باستان کتابت شده و اغلب در نواحی فارس، خوزستان و ماد باستان و نیز در بابل و مصر یافته شده است.
ظاهراً علت توجه شاهان هخامنشی به نگاشتن این کتیبه‌ها، بیشتر تزیین و یا ثبت یادگار بوده است؛ هر چند خطّ میخی فارسی باستان نیز رواج عمومی نداشته و احتمالاً برای کتابت همین کتیبه‌ها ابداع و به کار گرفته شده است.
کتیبه‌های فارسی باستان را باید کهن‌ترین آثار مکتوب به زبان‌های ایرانی به شمار آورد که شواهد تاریخی و زبانی آن‌ها بدون دستکاری و تحریف، پس از نزدیک به ۲۵۰۰ سال، عیناً به دست ما رسیده است.
بزرگ‌ترین و مهم‌ترین کتیبۀ فارسی باستان کتیبۀ بیستون است که به فرمان داریوش اولّ، برکوه بیستون نزدیک کرمانشاه کتابت شده است. این کتیبه دارای پنج ستون و چهارصد و چهارده سطر است و بیش از سه هزار کلمه، و اغلب تکراری، دارد. کتیبۀ بیستون مانند بسیاری از کتیبه‌های فارسی باستان، سه زبانه است؛ یعنی علاوه بر زبان فارسی باستان، به زبان‌های عیلامی و بابلی نیز تحریر شده است.
کتیبه‌های فارسی باستان را باید کهن‌ترین آثار مکتوب به زبان‌های ایرانی به شمار آورد که شواهد زبانی و تاریخی آن‌ها بدون دستکاری و تحریف، پس از نزدیک به دوهزار و پانصد سال، عیناً به دست ما رسیده است.
دانشمندان اروپایی در رمزگشایی از خط میخی به‌کاررفته در کتیبه‌های فارسی باستان و تحقیق دربارۀ زبان این کتیبه‌ها پیش‌گام بوده‌اند. از اوایل قرن نوزدهم میلادی که نخستین نشانه‌های خطّ میخی خوانده شد تاکنون، محقّقان اروپایی صدها کتاب و مقالۀ علمی دربارۀ فارسی باستان و آثار به‌جامانده از آن، به زبان‌های مختلف اروپایی تألیف و منتشر کرده‌اند که بعضاً تصحیح و تکمیل تحقیقات پیشین است.
ازآنجا که پژوهش‌های بنیادی دربارۀ زبان فارسی باستان و آثار به‌جامانده از آن (حتی در حوزۀ فقه‌اللغه ایرانی) به زبان‌های خارجی بوده است و دسترسی به این پژوهش‌ها و یا بهره‌گیری از آن‌ها برای پژوهشگران و مشتاقان به مباحث تاریخی زبان فارسی احیاناً میسر نمی‌شد، بایسته بود نتایج تحقیقات در این باره، گردآوری و به زبان فارسی تدوین شود و در اختیار علاقه‌مندان قرار گیرد. برای دستیابی به این مقصود، شادروان استاد دکتر بهمن سرکاراتی، مدیر وقت گروه زبان‌ها و گویش‌های ایرانی فرهنگستان، طرحی را با عنوان «زبان فارسی و آثار بازمانده از آن» به فرهنگستان زبان و ادب فارسی پیشنهاد کرد که در شورای فرهنگستان نیز پذیرفته شد.
مقدمات اجرای این طرح از سال ۱۳۷۳ آغاز شد؛ امّا پس از جدایی آن مدیر فقید از فرهنگستان، اجرای این طرح چند سال مسکوت ماند تا آن‌که سرانجام در زمان مدیریت استاد دکتر محمدتقی راشد محصل، اجرای این طرح بار دیگر در دستور کار قرار گرفت.
به گفته دکتر محمد حسن‌دوست، مؤلف کتاب، از آن‌جا که ۲۰ سال از گردآوری منابع و اطلاعات مربوط به طرح مذکور می‌گذشت و مواد گردآمده در آن زمان به منزلۀ کار دانشجویی بود، وی بر آن شد که بار دیگر از نو، برای تدوین طرح به جمع‌آوری و تکمیل مواد و اطلاعات بپردازد. کتاب حاضر را در واقع باید بخشی از طرح جامع «زبان فارسی باستان و آثار بازمانده از آن» به شمار آورد؛ چرا که در این کتاب، اساساً به تاریخچۀ خواندن خطّ میخی و کتیبه‌های فارسی باستان، معرفی کتیبه‌های شاهان هخامنشی، حرف‌نویسی، واج‌نویسی و ترجمۀ فارسی کتیبه‌های فارسی باستان و تدوین واژه‌نامه‌ای نسبتاً مفصل پرداخته شده و به مسائل زبانی فارسی باستان، نظیر واج‌شناسی، دستور تاریخی و نحو زبان، اشاره‌ای نشده است.
کتاب حاضر، به جز پیشگفتار، فهرست نشانه‌های به‌کار رفته در متن و ترجمه فارسی کتیبه‌ها، نشانه‌های دستوری، فهرست اجمالی کتیبه‌های فارسی باستان و فهرست اختصارات و منابع، شامل شش بخش است که عبارت‌اند از: تاریخچۀ خواندن خطّ میخی و کتیبه‌های فارسی باستان؛ خط میخی فارسی باستان؛ شناسنامۀ کتیبه‌های شاهان هخامنشی؛ متن و ترجمه فارسی کتیبه‌های فارسی باستان؛ واژه‌نامۀ کتیبه‌های فارسی باستان و فهرست‌ها (فهرست بسامدی لغات کتیبه‌ها، فهرست بسامدی اعداد کتیبه‌ها، فهرست حالت‌های دستوری لغات، فهرست صیغه‌های افعال، فهرست حرف‌نوشت لغات).
چنگیز مولایی کتاب «فارسی باستان: کتیبه‌ها، واژه‌نامه»، را ویراستاری و فرهنگستان زبان و ادب فارسی آن را در ۵۴۴ صفحه منتشر کرده است. این کتاب در چهاردهمین دورۀ جشنوارۀ بین‌المللی فارابی (۱۴۰۲)، همچنین سی و نهمین دورۀ جایزۀ کتاب سال جمهوری اسلامی ایران به‌عنوان برگزیده انتخاب شده است.
محمد حسن‌دوست (زادۀ ۱ مرداد ۱۳۴۶ در رشت) پژوهشگر و متخصص زبان‌های ایرانی باستان است.
حسن‌دوست دارای درجه دکتری در رشته فرهنگ و زبان‌های باستانی از دانشگاه تبریز در سال ۱۳۷۸ است. او کارشناسی ارشد خود را نیز در همین رشته دریافت کرده است. رشتۀ تحصیلی وی در دورۀ کارشناسی، زبان و ادبیات فارسی بوده است. حسن‌دوست عضو هیئت علمی گروه زبان‌ها و گویش‌های ایرانی فرهنگستان زبان و ادب فارسی است.
از این پژوهشگر فرهنگ و زبان‌های باستانی ایران، فرهنگ تطبیقی ــ موضوعی زبان‌ها و گویش‌های ایرانی نو نیز منتشر شده است. این اثر، که در سال ۱۳۹۰ برندۀ جایزۀ کتاب سال شد، یک فرهنگ لغت موضوعی است که در سال ۱۳۸۹ در دو مجلّد و در انتشارات فرهنگستان زبان و ادب فارسی چاپ و منتشر شده است.
حسن‌دوست همچنین مؤلف فرهنگ ریشه‌شناختی زبان فارسی است. این اثر که در سال ۱۳۹۴ برندۀ جایزۀ سی و سومین دورۀ کتاب سال در گروه «زبان‌های باستانی» شد، فرهنگ لغتی اختصاصی برای ریشه‌شناسی زبان فارسی است که در سال ۱۳۹۳ در پنج جلد و در انتشارات فرهنگستان زبان و ادب فارسی چاپ و منتشر شده است.
محمد حسن‌دوست سال‌‌‌ها مدیر گروه زبان‌ها و گویش‌های ایرانی بود و تاکنون دو بار موفق به کسب جایزۀ کتاب سال جمهوری اسلامی ایران در گروه زبان شده است.