سخنرانی رئیس فرهنگستان در روز پاسداشت زبان فارسی

فرهنگستان زبان و ادب فارسی روز یکشنبه، بیست و پنجم اردیبهشت‌ماه ۱۴۰۱، همایش پاسداشت زبان فارسی و بزرگداشت حکیم ابوالقاسم فردوسی در محل تالار وحدت برگزار کرد.

این همایش با حضور دکتر محمدمهدی اسماعیلی، وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی، دکتر غلامعلی حداد عادل، رئیس فرهنگستان زبان و ادب فارسی، دکتر سجاد آیدنلو، پژوهشگر و مدرس زبان و ادبیات فارسی، دکتر دریا اُرس، سفیر ترکیه در ایران، دکتر مظفر محمدی، معاون سفیر تاجیکستان در ایران، دکتر علی‌اشرف صادقی، عضو پیوسته و مدیر گروه فرهنگ‌نویسی فرهنگستان زبان و ادب فارسی، جمعی از اعضای فرهنگستان زبان و دیگر فارسی‌دوستان، با مشارکت وزارت فرهنگ و ارشاد و بنیاد رودکی برگزار شد.

در ابتدای این برنامه، پس از اجرای موسیقی، دکتر حداد عادل، ضمن بیان سخنانی درخصوص روز «پاسداشت زبان فارسی» اظهار کرد: این زبان فارسی که امروز مایۀ هویت ملی ما ایرانیان و دیگر کشورهای فارسی‌زبان، و مایۀ افتخار و سرمایۀ ماست، زبانی کهن است با سابقه‌ای چندهزارساله، که از فارسی باستان و فارسی میانه تا فارسی امروز به دست ما رسیده است. در کنار این دیرینگی، زبان فارسی گستردگی حیرت‌آوری داشته؛ از بنگال و بنارس و کلکته در شبه‌قارۀ هند تا چین، آسیای صغیر، بوسنی و هرزگوین، تا مصر و بخش‌هایی از افریقا، این زبان در طول قرن‌ها رواج داشته و قند فارسی کام مردم را شیرین کرده است.

او سپس وجود صدهاهزار نسخۀ خطی فارسی در کتابخانه‌های سراسر جهان را گواه حضور زبان فارسی در این بخش از جهان دانست و پس از آن گفت: تنها گفتنی است که پیش از آنکه فردوسی بزرگ شاهنامۀ خود را در نزدیک به ۶۰هزار بیت بسراید، طبیبِ نام‌دار اخوینی، هدایة المتعلمین را در علم طب به زبان فارسی نگاشته بوده است.

رئیس فرهنگستان زبان و ادب فارسی همچنین ضمن بیان اینکه از جملۀ فرصت‌های زبان فارسی، دریای وسیع واژگان نیرومند این زبان است، اظهار کرد: شاهنامه گواه آن است که زبان فارسی در هزار سال پیش به درجه‌ای از رشد و تکامل رسیده بوده که وقتی فردوسی در غزنه شاهنامه را به نظم درآورده بوده، امروز مردم در سراسر آفاق فارسی‌زبان حتی در روستاها و قهوه‌خانه‌ها، مردم عادی و عامی، سخن فردوسی را می‌شنوند و می‌فهمند. این زبان با دستور زبانی استوار و هم‌ریشه و هم‌خانواده با زبان‌های هندواروپایی، از همۀ امکانات زبان‌های هندواروپایی برای گسترش برخوردار است. ما که نزدیک به ۳۰ سال است در فرهنگستان زبان و ادب فارسی واژه‌گزینی می‌کنیم باورمان این است که امکانات زبان فارسی، برای اینکه زبان علم بشود، هیچ کمتر از زبان‌های اروپایی نیست.

دکتر حداد عادل در ادامه با اشاره به اینکه این زبان به‌ویژه در یکصد سال اخیر تحول مبارکی یافته است، گفت: از بعد از انقلاب مشروطه و با تحول اجتماعی و سیاسی‌ای که در ایران پدید آمد، مردم در صحنۀ سیاسی حضور بیشتری پیدا کردند و قلم و نثر فارسی از زندان منشیانی که به فارسی مطنطن در دورۀ قاجاری سخن می‌گفتند آزاد کردند و به‌این‌ترتیب، زبان سبک‌بال و مردمی و روشن شد. ما سیر تحول یک‌صدسالۀ زبان فارسی را سیر به سمت سادگی و همه‌فهمی می‌دانیم. صاحب‌نظران معتقدند که دوران یک‌صد سال اخیر برای زبان فارسی دوران درخشانی بوده است. این زبان با استفاده از آن ریشۀ محکم و ژرف خود، در فضای تحولات اجتماعی و ادبی یک‌صد سال اخیر بالیده و آثار مهمی پدید آورده است. همچنین بسیاری از آثار ادبی جهان به زبان فارسی ترجمه شده است. زبان فارسی قابلیت خود را نشان داده و رشد کرده است. امروزه در جمهوری اسلامی ایران سالانه یک‌صدهزار عنوان کتاب به زبان فارسی منتشر می‌شود که این نشان‌دهندۀ قدرت و گسترۀ زبان فارسی است.

او در ادامه افزود: در جمهوری اسلامی ایران، به‌حکم قانون اساسی، خط و زبان رسمی، خط و زبان فارسی است. فارسی، زبان مشترک همۀ ایرانیان است. با هر زبان مادری، با هر زبان قومی که داشته باشند. در جمهوری اسلامی ایران، همۀ زبان‌های مادری و قومی و محلی محترم‌اند. زبان‌های مادری و محلی و قومی سرمایه‌های این کشورند، اما ایرانیان از دیرباز با همۀ تنوع‌ زبانی، زبان فارسی را به‌عنوان زبان مشترک میان خود انتخاب کرده‌اند و امروز نیز چنین است.

رئیس فرهنگستان زبان و ادب فارسی همچنین بیان کرد: فرهنگستان زبان و ادب فارسی توانسته است در سال‌های گذشته بیش از ۶۰هزار معادل فارسی برای لغات و اصطلاحات بیگانه در رشته‌های علمی و فنی تصویب کند. این معادل‌ها وارد زبان فارسی شده‌اند و تابعیت اقلیم زبان فارسی را پیدا کرده‌اند.

دکتر حداد عادل در بخش دیگری از سخنان خود کار واژه‌گزینی را لازمۀ رعایت قانون اساسی دانست و همچنین به تألیف فرهنگ جامع زبان فارسی، زیر نظر دکتر علی‌اشرف صادقی اشاره کرد. او همچنین در ارائۀ گزارشی از فعالیت‌های فرهنگستان به تألیف دانشنامۀ زبان و ادب فارسی اشاره و از زنده‌یاد استاد اسماعیل سعادت برای تألیف این اثر یاد کرد.

رئیس بنیاد سعدی در ادامه به ارائۀ گزارشی از فعالیت‌های این بنیاد در زمینۀ زبان فارسی پرداخت و گفت: هرکس در هر جای جهان بخواهد زبان فارسی بیاموزد می‌تواند به بنیاد سعدی، از حیث آموزش زبان فارسی، اعتماد کند.

به گفتۀ او، در هند بیش از یک‌صد دانشگاه دانشجوی زبان فارسی دارند که این تعداد از تعدادی که در ایران در این رشته درس می‌خوانند بیشتر است.

غلامعلی حداد عادل به تهدیدهای زبان فارسی هم پرداخت و بیان کرد: در جمهوری اسلامی ایران همۀ تصمیم‌گیرندگان متأسفانه از جایگاه بلند و اهمیت زبان و ادب فارسی، آن‌چنان که درخور آن است، آگاه نیستند و همین، احیاناً سبب بی‌توجهی نسبت به مؤسساتی می‌شود که وظیفه‌شان پاسداری از زبان فارسی است. انتظار ما این است که با زبان فارسی درخور زبان فارسی رفتار شود. تهدید دوم این است که احساس می‌کنیم درس فارسی در مدرسه‌ها، در مقایسه با بعضی درس‌های دیگر، فرودست‌تر انگاشته می‌شود و آن توجهی که لازم است به تدریس زبان فارسی بشود و به تربیت معلم شایسته برای تدریس زبان فارسی، وجود ندارد. ما آموزش‌وپرورش را اساس آموزش زبان می‌دانیم و اگر نسل آینده با زبان و ادبیات فارسی در مدرسه آشنا نشود دیگر جبران این عقب‌ماندگی، اگر محال نباشد، بسی دشوار خواهد بود. گاهی به شعر فارسی کم‌لطفی می‌شود چون تأکید بر حافظه و حافظه‌محوری در درس‌های علمی به‌حق نکوهش می‌شود، گمان می‌برند که از حافظه در حفظ کردن شعر فارسی هم نباید استفاده کرد. درحالی‌که حافظه باید به کمک شعر فارسی بیاید. باید هر ایرانی‌ای که از مدرسه بیرون می‌آید ذهنش سرشار از گوهرهای درخشان شعر فارسی باشد. به درس‌هایی مانند املاء، انشاء و نگارش توجه لازم نمی‌شود. گاهی این درس به دست معلمانی سپرده می‌شود که متخصص زبان و ادبیات فارسی نیستند. البته این سخن به معنای نادیده گرفتن تلاش‌ها و کوشش‌هایی که برای بهبود کتاب‌های درسی و تربیت معلم در جریان است نیست، اما ما نگرانی داریم. ما نگران ورود بی‌سامان لغات بیگانه به زبان فارسی هستیم، ما نمی‌خواهیم زبان فارسی ملغمه‌ای از واژگان زبان‌های ناهمخوان با هم شود. متأسفانه در کشور شاهد استفادۀ بی‌جا و فراوان از الفاظ و خط بیگانه هستیم.

او از انتخاب نام «کوئیک» برای یک خودرو ایرانی انتقاد کرد و گفت که اقدامات فرهنگستان دراین‌باره تاکنون به جایی نرسیده است.

رئیس فرهنگستان زبان و ادب فارسی سپس گفت: از صداوسیما که دائماً با زبان سروکار دارد و با فرهنگستان البته همکاری دارد، درخواست می‌کنم به استفاده از لغات بیگانه در آگهی‌های تبلیغاتی خود که خلاف قانون است خاتمه بدهد. این تناقض است که همه را به پاسداری از زبان فارسی دعوت کند، اما خود به آنچه دیگران را بدان فرامی‌خواند عمل نکند. لجام‌گسیختگی خط و زبان در فضای مجازی پدیده‌ای جدید و متأسفانه رو به رشد است و آسیبی است که زبان فارسی را تهدید می‌کند. ما در فرهنگستان باید برای آن چاره‌اندیشی کنیم. کارهایی کرده‌ایم که اعتراف می‌کنم کافی نیست.