شب زبان تاجیکی ــ فارسی «رونمایی کتاب زبان ملت، هستی ملت»

چهار‌شنبه، سیزدهم آذرماه ۱۳۹۸، مراسم رونمایی کتاب زبان ملت، هستی ملت، تألیف امامعلی رحمان، رئیس جمهوریِ تاجیکستان، برگزار ‌شد.

سیدمصطفی محقق‌داماد، رئیس شورای تولیت بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار، دکتر غلامعلی حداد عادل، رئیس فرهنگستان زبان و ادب فارسی، دکتر علی‌اشرف مجتهد شبستری، رئیس انجمن دوستی ایران و تاجیکستان، عثمان‌علی عثمان‌زاده، وزیر آب و انرژی تاجیکستان، رضا اردکانیان، وزیر نیرو، عباس موسوی، سخنگوی وزارت خارجه، حسن قریبی  مدیر پژوهشگاه فرهنگ فارسی ــ تاجیکی، دکتر اصغر دادبه، استاد دانشگاه، دکتر نظام‌الدین زاهدی، سفیر تاجیکستان در ایران، از سخنرانان این مراسم بودند.

در ابتدای این مراسم سیدمصطفی محقق‌داماد، ضمن اشاره به جنگ‌ها و اتفاقات دهه‌های اخیر، منطقه‌ای که در آن زندگی می‌کنیم را منطقه‌ای اشک‌بار و تأسف‌بار خواند و گفت: برای زندگی آرام، در سایۀ صلح، آرامش، دوستی و مهربانی، نخستین چیزی که نقش مؤثر دارد، تعمیق فرهنگ مشترک است و نخستین عنصر برای تعمیق و ژرف کردن فرهنگ، زبان و ادبیات است.

وی در ادامه افزود: ما حدود ده کشور هستیم که ادبیات و موسیقی و زبان مشترک داریم و که زبان مشترک ما فارسی است. ما هم‌زبان و هم‌فرهنگ و هم‌نژادیم؛ لذا باید دوستی‌مان را روزبه‌روز عمیق‌تر کنیم.

پس از آن دکتر غلامعلی حداد عادل، رئیس فرهنگستان زبان و ادب فارسی، حضور دکتر نظام‌الدین زاهدی، سفیر تاجیکستان در ایران را موجب بهبود روابط ایران و تاجیکستان دانست و گفت: این محفل، محفل دوستی است، که حول محور زبان و ادب فارسی شکل گرفته است.

دکتر حداد عادل در ادامه به رابطۀ فرهنگ و شخصیت اشاره و عنوان کرد: در روان‌شناسی شخصیت را هویت فرد می‌دانند. با این حساب فرهنگ شخصیت ملت‌هاست؛ یعنی همان‌طور که هر فرد با شخصیت خود شناخته می‌شود، هر ملتی هم با فرهنگ خودش تعریف می‌شود. بنابراین رابطۀ فرهنگ با ملت‌ها، همان رابطۀ شخصیت با فرد است. از طرفی زبان هم نگاهبان و نگاه‌دارنده و عامل پیش‌ بردن و سازندۀ فرهنگ است. زبان ظرفی است که فرهنگ را در خود نگاه می‌دارد و با ساختار و شکل خود، به مظروف شکل می‌بخشد. زبان آئینه‌ای است که فرهنگ را نشان می‌هد، هم فرهنگ را حفظ می‌کند و هم آن را می‌سازد و پیش می‌برد.

رئیس فرهنگستان زبان و ادب فارسی در بخش دیگری سخنان خود اظهار کرد: بعد از ظهور اسلام، در جهان اسلام دو بال تمدنی و فرهنگی شرقی و غربی اساسی به ‌وجود آمد که مرکز بال غربی بغداد و مناطق نفوذ آن، دمشق، قاهره تا شمال آفریقا بود. بال شرقی هم که مکمل بال غربی بود، در سرزمینی گسترده شد، که در جغرافیای قدیم به آن خراسان بزرگ می‌گفتند و شهرهای بزرگی مانند سمرقند، بخارا، مرو، بلخ، توس، نیشابور، خجند و این قبیل شهرها را شامل می‌شد. به همان نسبت که در بال غربی، زبان عربی محور بود، در بال شرقی، زبان فارسی حامل و محمل فرهنگ بود. تاجیکستان امروز هم بخش مهمی از قلمرو شرقی اسلام و تحت تأثیر فرهنگ و تمدن ایران و خراسان بزرگ بود.

او ادامه داد: بعد از فروپاشی شوروی، در فاصلۀ کوتاهی ۱۴ کشور از شوروی جدا و مستقل شدند که مهم‌ترین نیاز آن‌ها در سال‌های نخستین استقلال، هویت ملی بود. یعنی باید هویت ملی ازدست‌رفتۀ خود را بازتعریف می‌کردند. در تاجیکستان بهترین تدبیر و چاره را آن دیدند که به فرهنگ کهن و اصیلی برگردند که در ظرف زبان فارسی حفظ شده بود؛ به همین جهت زبان فارسی مایۀ اصلی هویت‌بخشی به تاجیکستان شد.

دکتر حداد عادل ضمن اشاره به عناوین فارسی، تاجیکی و دری در ایران، تاجیکستان و افغانستان برای زبان فارسی و با تکیه بر شعر هاتف که می‌گوید: «سه نگردد بریشم ار او را/ پرنیان خوانی و پری و پرند» اظهار کرد: زبان فارسی را چه فارسی، چه تاجیکی و چه دری بنامیم، باز هم یک زبان است. رئیس‌ جمهوریِ تاجیکستان با تألیف کتاب «زبان ملت، هستی ملت»، عشق و علاقۀ خود به زبان فارسی و اهمیت آن در هویت‌بخشی به تاجیکستان را نشان داده است که بنده هم توفیق نوشتن مقدمه‌ای کوتاه بر آن را داشته‌ام و بنیاد سعدی هم سهمی در انتشار آن دارد.

دکتر حداد عادل ضمن بیان اینکه زبان رشتۀ اصلی پیوند ما با بسیاری از همسایگان ماست، ابراز امیدواری کرد که روابط دو کشور بهتر از آنچه هست، بشود و گفت: علائم و نشانه‌های خوبی از بهبود روابط دو کشور مشاهده شده است. حضور وزیر انرژی تاجیکستان در این مجلس، خود گواه تقویت روابط است.

پس از وزیر آب و انرژی تاجیکستان، رضا اردکانیان، وزیر نیرو هم که برای مدت کوتاهی در جلسه حضور یافت، با بیان اینکه برای بنده باعث افتخار است که در این جمع ارزشمند و فرهیخته، به‌‌عنوان رئیس ایرانی کمیسیون مشترک همکاری‌های اقتصادی ایران و تاجیکستان صحبت کنم، گفت: از حسن سلیقۀ انجمن دوستی ایران و تاجیکستان برای برگزاری این جلسه، هم‌زمان با سیزدهمین اجلاس کمیسیون مشترک همکاری‌های اقتصادی ایران و تاجیکستان در تهران، قدردانی می‌کنم.

عباس موسوی، سخنگوی وزارت خارجه، دیگر سخنران این نشست بود که در نطق کوتاهی عنوان کرد: چون کار بنده اعلام مواضع است،اینجا یک اعلام موضع می‌کنم؛ آن هم اینکه هویت، پشتوانۀ دیپلماسی است. یک دیپلمات بی‌هویت، که تاریخ و زبانش را نشناسد، دیپلماتی تهی است و به درد این کار نمی‌خورد. بنابراین ما در وزارت امور خارجه، این بخش از کار را به‌عنوان یکی از دغدغه‌های اصلی کارمان قرار داده‌ایم و همکاری نزدیکی با مراکز ایران‌شناسی و زبان فارسی، به‌ویژه با آقای حداد عادل داریم.

موسوی در ادامه گفت: همین‌جا این قول را می‌دهم که همّ و غم ما هویت ایرانی، ایران بزرگ فرهنگی و همسایگان ما باشد تا بتوانیم از این راه، به تاریخ گذشته‌مان بیشتر افتخار کنیم و برای آیندۀ خود و منطقه درس بگیریم.

پس از آن حسن قریبی،  مدیر پژوهشگاه فرهنگ فارسی ــ‌ تاجیکی، ضمن ابراز خوشحالی از اینکه حُسن‌ختام واپسین روزهای مسئولیت او در پژوهشگاه، رونمایی کتاب «زبان ملت، هستی ملت» است، گفت: با مروری بر سرگذشت زبان فارسی در آسیای میانه و آنچه گذشته، می‌توانم بگویم فقط عنوان این کتاب، فارغ از محتوای آن، بیانیه‌ای است در ادامۀ کار‌نامه‌هایی  از زمان صدرالدین عینی و پیشروانی که در حوزۀ زبان فارسی کار می‌کردند و می‌کنند، و نتیجه‌ای است که به ثمر رسید.

حسن قریبی در ادامه گفت: نقش مؤلف کتاب، به‌عنوان نقش راهبردی او در سیاست‌های کلان فرهنگی، به اهمیت این کتاب می‌افزاید. کسانی که ۱۰ یا ۲۰ سال پیش به تاجیکستان سفر کرده‌ بودند می‌دانند که این تلاش‌ها و فعالیت‌ها در حوزۀ تاجیک چه دستاوردهایی داشته است؛ به نحوی که امروز پویایی زبان در آنجا مشهود است.

سپس دکتر اصغر دادبه، استاد دانشگاه و پژوهشگر برجستۀ ادبیات، ضمن اشاره به فعالیت‌های فراوان حسن قریبی در پژوهشگاه فرهنگ فارسی ــ تاجیکی در سال‌های اخیر، ابراز امیدواری کرد که این مسئله ادامه پیدا کند و مسائل شخصی و حب و بغض‌های فردی، آن را از ادامه کار بازندارد.

این استاد دانشگاه ضمن قرائت این بیت معروف فردوسی که: «بسی رنج بردم در این سال سی/ عجم زنده کردم بدین پارسی»، گفت: بعضی از شاهنامه‌پژوهان اصرار دارند که این بیت از فردوسی نیست! باید گفت حتی اگر فردوسی این سخن را نگفته باشد، هر کس که آن را گفته، دقیق‌ترین سخن را گفته است.

او ادامه داد: بحثی در فلسفه با عنوان هیولا و صورت داریم که می‌گوید هیولا مبهم است و تشخص ندارد، صورت و حقیقت شیء، آن را فعلیت و تشخص می‌دهد. اگر مسئلۀ هویت ملی را از این زاویه نگاه کنیم، زبان ملی، زبان رابطه‌ای در سراسر یک منطقه است و اگر آن نباشد، هیچ‌کس زبان هیچ‌کس را نخواهد فهمید. بنابراین رابطۀ تنگاتنگی بین هویت و زبان ملی است؛ به‌گونه‌ای که خطا نیست اگر بگویم هویت ملی، عین زبان ملی است.

وی در ادامه ضمن اشاره به کتاب «زبان ملت، هستی ملت» گفت: عنوانی که برای این کتاب برگزیده شده بسیار بجاست. اگر رابطۀ ظرف و مظروف را در نظر بگیریم، چه زبان را ظرف و هویت را مظروف بدانیم و چه برعکس، هویت مثل همان هیولا و ماده است که تشخص و تعیّن ندارد و زمانی که زبان ملی به آن عارض شد، تشخص پیدا می‌کند؛ یعنی زبان ملی به هویت معنا می‌دهد.

دکتر دادبه در بخش دیگری از سخنان خود گفت: بنده در جایی نوشته‌ام هویت ملی به مثلثی می‌ماند که یک ضلع آن زبان و ادب ملی، ضلع دیگر تاریخ و اساطیر ملی و ضلع سوم هم حکمت ملی است، که دین را هم باید در ذیل حکمت جست‌وجو کرد. برخلاف مثلث‌های دیگر، در اینجا مهم‌ترین ضلع، نخستین ضلع، یعنی زبان و ادب ملی است و اهمیت فردوسی هم در همین است که به زبان ملی، آن دو ضلع دیگر، یعنی اساطیر تاریخ و حکمت ملی را هم مطرح کرده است.

وی ادامه داد: وقتی ابن‌اثیر می‌گوید شاهنامه قرآن عجم است، یعنی همان توجهی که به لحاظ دینی به قرآن می‌شود، به لحاظ ملی به شاهنامه است. در طول تاریخ هم آنچه را شاهنامه مطرح کرده و صورتی که به آن هیولا داده، همچنان وظیفۀ خود را انجام می‌دهد و اگر نکرده بود، خدا می‌داند چه می‌شد.

وی ضمن بیان اینکه در طول این مدت فرهنگ ما نجات‌بخش ما بوده، عنوان کرد: تجلیگاه فرهنگ، ادبیات ماست. رئیس‌ جمهوری تاجیکستان در همین کتاب می‌گوید ما به لحاظ اداری و زبان دولتی، به زبانمان تاجیکی می‌گوییم وگرنه زبان فارسی است. ادبیات ما جلوه‌گاه تمام فرهنگ ماست و سرچشمۀ همۀ این حرف‌ها، شاهنامۀ فردوسی است.

رئیس فرهنگستان در ادامه ضمن اشاره به احیای پژوهشگاه فرهنگ فارسی ــ تاجیکی در شهر دوشنبه در سال‌های اخیر توسط بنیاد سعدی، اعلام کرد: ما از چهار سال قبل آقای حسن قریبی را از جانب بنیاد سعدی و فرهنگستان زبان و ادب فارسی به آنجا فرستادیم. خود من برای روشن کردن دوبارۀ چراغ این پژوهشگاه، دو بار به دوشنبه سفر کردم، اما افسوس که این چراغ بیش از یک‌ سال و بی هیچ گناهی، خاموش مانده؛ که اینجا از وزیر انرژی و سفیر تاجیکستان خواهش می‌کنم،کمک کنند پژوهشگاه فرهنگ فارسی ــ تاجیکی دوباره کار خود را از سر گیرد. ما هم در فرهنگستان زبان و ادب فارسی و بنیاد سعدی از هر جهت آمادگی داریم که با تقویت زبان فارسی، پیوند دو کشور را بیش از پیش استحکام ببخشیم.

در ادامه دکتر علی‌اشرف مجتهدشبستری، رئیس انجمن دوستی ایران و تاجیکستان و سفیر پیشین ایران در این کشور، سخنان خود را با قرائت شعری از مؤمن قناعت، شاعر شهیر تاجیک، شروع کرد و ضمن اشاره به کتاب «زبان ملت، هستی ملت»، نوشتۀ رئیس جمهوری تاجیکستان، به مشترکات موجود در این کتاب با ایران اشاره کرد و گفت: امامعلی رحمان،  در اغلب ملاقات‌ها و سخنرانی‌های خود بر رشد و توسعۀ زبان دولتی و تقویت آداب و رسوم ارزشمند نیاکانمان تأکید می‌کند و ضمن اشاره به این نکته که مردم تاجیکی، با امتیاز و امکانات خود، امروز هم توانایی آن را دارند که بسیاری از مفهوم‌های نوی سیاسی و اجتماعی را به زبان فارسی بیان کنند، به چالش‌های موجود هم می‌پردازد.

دکتر مجتهد شبستری در پایان صحبت‌های خود، ضمن قرائت بیانیه‌ای گفت: نه به‌عنوان سفیر، بلکه به‌عنوان کسی که با مردم دو کشور آشنایی و ارتباط دارم، برای رئیس‌ جمهوری ایران و تاجیکستان پیامی دارم؛ آن هم اینکه مردم هر دو کشور از کندی روابط ناراحت هستند. بنابراین اجازه می‌خواهم نگرانی فرهیختگان، استادان، هنرمندان، بازرگانان و مردمان دو کشور و تمام هم‌فرهنگ‌ها و هم‌زبان‌ها و آن‌هایی که متوجه تلخی و خسارت‌های سال‌های دوری هستند را از روند کند روابط فی‌مابین و شیطنت‌های دشمنان و بدخواهان روابط دوستی و نزدیکی فارسی‌زبانان، که در طول قرن‌ها ادامه داشته و امروز به شیوه‌ها و عوامل جدید مشغول فتنه و نفاق‌انگیزی هستند را یادآور شوم و به استحضار برسانم که مردمان دو کشور دوست و برادر، انتظار دارند با استفاده از فرصت پیش‌آمده، با برقراری گفت‌وگوی مستقیم بین دو کشور، سوءتفاهمات پیش‌آمده را رفع و در شرایط بسیار حساس کنونی، که خطر افراط‌گرایی و گروه‌های تکفیری منطقه را تهدید می‌کند، طرفین بدون تعصب و پیش‌داوری، با روحیۀ برادری، روابط  ۲۷ سال گذشته را بررسی و آسیب‌شناسی کنند و در جهت روابط و همکاری‌ها طرحی نو دراندازند.

پس از آن عثمان‌علی عثمان‌زاده، وزیر آب و انرژی تاجیکستان، که برای شرکت در سیزدهمین اجلاس کمیسیون مشترک همکاری‌های اقتصادی ایران و تاجیکستان در ایران حضور یافته، به ایراد سخنرانی پرداخت و گفت: تألیف کتاب «زبان ملت، هستی ملت» محصول سیاست فرهنگی رئیس جمهوری کشور ما در زمان استقلال است که بر محور آن ارج‌گزاری به ارزش‌های ملی، احترام به زبان ادب و فرهنگ ملت، تلاش در راه گسترش خودشناسی ملی و خودآگاهی تاریخی مردم تاجیکستان قرار دارد.

عثمان‌زاده در ادامه به نکاتی دربارۀ سیاست فرهنگی تاجیکستان اشاره کرد و افزود: از ابتدای استقلال دولت جمهوری تاجیکستان، سیاست فرهنگی در کشور ما اهمیت خاصی پیدا کرده و بندهای این سیاست در دستور کار رئیس جمهوری ما، امامعلی رحمان، قرار گرفته است. در همین راستا تأکید کرده که سیاست فرهنگی را از رویدادهای مهم دولت‌داری برشماریم.

عثمان‌زاده در بخش دیگری از سخنان خود اظهار کرد: نشر آثار بسیاری از شاعران و نویسندگان گذشته و امروز ما، از جمله در سلسله‌های ۵۰ جلدی اختران ادب، چاپ کتاب‌های قرآن کریم، مثنوی معنوی، هدایت شریف، شاهنامه، قابوسنامه، کیمیای خرد، بوستان و گلستان و تعداد زیادی از اثرهای گران‌سنگ دیگر، از تدبیرهایی محسوب می‌شوند که هدف تکامل زبان مادری ما و احیای ادب و فرهنگ را پیگیری می‌کنند. لازم به تأکید است که رئیس جمهوری تاجیکستان نیز با تألیف چندین اثر در رشد و گسترش زبان مادری ما سهمی شایسته دارد.

پس از آن وزیر آب و انرژی تاجیکستان، ضمن برشمردن آثار تألیفی رئیس جمهوری تاجیکستان گفت: نشر کتاب «زبان ملت، هستی ملت»، اثر ماندگار رئیس جمهور یتاجیکستان، که چند سال قبل در دوشنبه انجام گرفت، رویداد فرح‌بخشی برای علاقه‌مندان زبان مشترک ما و شما به‌ شمار می‌رود. جای مسرت و خرسندی است که این اثر با ابتکار بنیاد سعدی جمهوری اسلامی ایران، سفارت جمهوری تاجیکستان و محبت و زحمت‌های دوستان ایرانی به خط فارسی برگردانده شد، تا اهل علم و ادب در ایران و افغانستان نیز با آن آشنا شوند.

دکتر نظام‌الدین زاهدی، سفیر تاجیکستان در ایران، در ابتدای سخنان خود دربارۀ کتاب «زبان ملت، هستی ملت» گفت: این کتاب به تحقق تاریخ زبانی کوشیده، که برای ما و شما مشترک و مایۀ افتخار و برازندگی ملت‌های ما در قلمرو علم، فرهنگ، شعر و سخن محسوب می‌شود. مؤلف کتاب در شش فصل و زیرفصل‌های متعدد این کتاب، مهم‌ترین مسائل مربوط به تاریخ زبان مشترک ما، از دوران پیدایش آن، تا زمان حملۀ مغول به ایران‌زمین را به دایرۀ بحث و بررسی کشیده و اشاره کرده که اصطلاح زبان تاجیکی در این کتاب، به معنا و مفهوم دینی و سیاسی امروز آن، یعنی زبان دولتی کشور مستقل جمهوری تاجیکستان است، ولی هنگام رجوع به دوره‌های گذشته، اصطلاح زبان تاجیکی، هم‌معنا و هم‌ردیف اصطلاح‌های زبان فارسی، زبان دری و فارسی دری است.

وی ضمن اشاره به نکاتی دربارۀ جنبه‌های آموزنده و حکایت‌کنندۀ کتاب «زبان ملت، هستی ملت»، گفت: از این نکات چنین برداشت می‌شود که خواننده با قرائت این کتاب، نه‌تنها از تاریخ زبان مشترک ما آگاه می‌شود، بلکه از این کتاب پیام یگانگی و پیوند معنوی و فرهنگی مردمان فارسی‌زبان می‌رسد، که بهترین مثال آن هم همین زبان مشترک است.

او ادامه داد: مؤلف کتاب «زبان ملت، هستی ملت» مبلّغ تقویت پیوندهای دیرین معنوی و فرهنگی است که از نیاکان بیداردل و آگاه به ما میراث رسیده است؛ لذا بر آن تأکید دارد که در این زمان جهانی‌ شدن، باید بکوشیم تا هم‌بستگی و رابطه‌های سیاسی و اقتصادی خود را قوی‌تر کنیم و بنابر اصل دیرین، با یاری همدیگر استقلال فرهنگی و زبانی خود را حفظ کرده و پایه‌های پایداری ملت‌ها و کشورهایمان را تحکیم بخشیم.

زاهدی در ادامۀ صحبت‌های خود گفت: افزون بر این، از این کتاب دعوت شناخت قدر و قیمت زبان مادری، پاسداری و حمایت این میراث ارزشمند نیاکانمان به گوش مخاطب می‌رسد. جای  سرافرازی است که جامعۀ تاجیکستان این دعوت را پذیرفته و رئیس‌ جمهوری تاجیکستان پرچم‌دار راستین حمایت از زبان معنویت و فرهنگ نیاکان شناخته شده است. دلیل قاطع این مطلب نیز همین کتاب «زبان ملت، هستی ملت» است.

در پایان این مراسم، کتاب «زبان ملت، هستی ملت» نوشتۀ امامعلی رحمان، رئیس‌ جمهورب تاجیکستان، با حضور سفرای کشورهای تاجیکستان، روسیه، ترکیه، ازبکستان، بوسنی‌وهرزگوین، افغانستان و سخنرانان، رونمایی شد.