دستورنویسی در شبه‌قاره

در سیر تاریخی قلمرو  زبان فارسی، شبه‌قاره سرزمینی است که روزگاری این زبان در آنجا صاحب جایگاه و مقام بوده است. با ورود اسلام به شبه‌قاره، زبان فارسی نیز در این خطه رواج و گسترش یافت. از دیگر سو، شاعران  و ادیبان آن دیار تا ظهور حکومت بابریان، بیشتر از مهاجران فارسی‌زبان و غالباً از مردم خراسان بزرگ بوده‌اند. زبان فارسی در دربار مغولان هند ربان دولتی و رسمی بود و تا پایان سدۀ ۱۳ قمری نه‌تنها زبان ادبی شبه‌قاره به شمار می‌رفت، بلکه در مکاتبات رسمی و اداری و محاکمات حقوقی نیز کاربرد داشت؛ ازاین‌رو، علاوه بر ایرانیان مهاجر، بومیان شبه‌قاره نیز ناگزیر از آشنایی با دستور زبان فارسی یا تألیف این‌گونه آثار شدند و این روند تا زمانی که فارسی زبان رسمی بود، ادامه داشت.

مجموعۀ حاضر، با نگاه خاص به همین نیاز مردمان شبه‌قاره، این اهداف را دنبال می‌کند: طرح این موضوع که دستورنویسی در شبه‌قاره، به‌عنوان جریانی مسلط در دوره‌ای از تاریخ این منطقه، آثاری ماندگار به یادگار گذاشته است. هدف دیگر تأکید بر این نکته است که این اقبال نویسندگان و دانشمندان و ادیبان و دوستداران زبان فارسی در خارج از مرزهای ایران و شبه‌قاره، به مباحث دستوری، نشان‌دهندۀ پیش‌گام بودن آنان در زمینۀ دستورنویسی است. معرفی آثار خطی و چاپی‌ای که به زبان فارسی در موضوع دستور زبان فارسی تألیف شده‌اند از دیگر اهداف این مجموعه است. آثار پرشماری نیز به زبان‌های دیگر، از جمله اردو و هندی و عربی در این موضوع نگارش‌ یافته‌اند که مجال پرداختن به آن‌ها در این مجموعه نبوده است و تنها چند دستور زبان فارسی که به زبان انگلیسی هستند معرفی شده‌اند.

فهرست مقالات مندرج در مجموعۀ دستورنویسی در شبه‌قاره عبارت است از: «دربارۀ دستورنویسی زبان فارسی»، ثریا پناهی؛ «آغاز مطالعات دستوری در شبه قارۀ هند و دستور زبان پانینی»، حسن رضائی باغ‌بیدی؛ «دستور سخن»، علی‌اشرف صادقی؛ «دستور زبان فارسی (سِر ویلیام جونز)»، مجدالدین کیوانی؛ «فصول اکبری»، فتح‌الله مجتبائی؛ «اشرف القوانین»، حسن انوری؛ «اصول فارسی»، سید کمال حاج‌سیدجوادی؛ «صفوت المصادر»، لیلا شوقی؛ «جوهر الترکیب»، عارف نوشاهی؛ «شجرة الامانی»، یلدا شکوهی؛ «فعل مضارع در فارسی»، عارف نوشاهی؛ «دستور پارسی‌آموز»، ابوالقاسم رادفر؛ «چهار گلزار»، عارف نوشاهی؛ «موارد المصادر»، سارا سعیدی؛ «نهج الادب»، ابوالقاسم رادفر؛ «گلبن اکبر»، عارف نوشاهی؛ «نکاتی در آموزش زبان فارسی»، عارف نوشاهی؛ «چارچمن قانون»، عارف نوشاهی؛ «دستور پهلوی»، جمیله حسن‌زاده؛ «دستور، فن شعر و بلاغت فارسی»، پروانه فخام‌زاده؛ «دستور زبان فارسی»، زهره زندی‌مقدم؛ «معرفی چند نسخۀ حطی و چاپی»، ابوالقاسم رادفر؛ «دبیر عجم»، ثریا پناهی؛ «لسان العجم»، سحر مهرابی؛ «مناظر القواعد»، تهمینه عطائی کچوئی؛ «جامع الفوائد»، محمود ندیمی هرندی؛ «قوانین دستگیری»، حسن قریبی.

کتاب دستورنویسی در شبه‌قاره، به اهتمام دکتر ثریا پناهی، عضو هیئت‌ علمی و پژوهشگر فرهنگستان زبان و ادب فارسی، گردآوری شده که نشر آثار فرهنگستان آن را در ۳۷۶ صفحه و با شمارگان ۵۰۰ نسخه، به بهای ۴۵۰هزار ریال منتشر کرده است.

معرفی: علی‌رضا طیبی