اساسنامه
مقدّمه
نظر به اینکه زبان فارسی، زبان دوم عالم اسلام و کلید بخش عظیمی از ذخایر ارزشمند علمی و ادبی تمدن اسلامی و خود از ارکان هویت فرهنگی ملت ایران است و باتوجّه‌به اینکه بنا بر اصل پانزدهم قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، زبان مذکور، زبان رسمی و مشترک ملّت ایران است، شورای عالی انقلاب فرهنگی به‌منظور حفظ سلامت و تقویت و گسترش این زبان و تجهیز آن برای برآوردن نیازهای روزافزون فرهنگی و علمی و فنی و رفع تشتّت و ایجاد هماهنگی در فعالیت‌های مراکز فرهنگی و پژوهشی در حوزۀ زبان و ادب فارسی و سازمان دادن به تبادل گسترده و پربار تجربه در زمینۀ تحقیقات و مطالعات در این حوزه و صرفه‌جویی در نیرو و هزینه و استفادۀ صحیح از کارشناسان و پژوهشگران و ایجاد مرجعی معتبر و برخوردار از وجهه و حیثیت جهانی در ایران، اساسنامۀ فرهنگستان زبان و ادب فارسی را بدین شرح تهیه و تصویب کرده است و تمهید مقدّمات تأسیس آن را به وزارت فرهنگ و آموزش عالی محوّل می‌کند.
قسمت اوّل: اهداف
مادّۀ ۱. اهداف فرهنگستان زبان و ادب فارسی عبارت است از:
۱. حفظ قوّت و اصالت زبان فارسی به‌عنوان یکی از ارکان هویت ملّی ایران و زبان دوم عالم اسلام و حامل معارف و فرهنگ اسلامی؛
۲. پروردن زبانی مهذّب و رسا برای بیان اندیشه‌های علمی و ادبی و ایجاد انس با مآثر معارف تاریخی در نسل کنونی و نسل‌های آینده؛
۳. رواج زبان و ادب فارسی و گسترش حوزه و قلمرو آن در داخل و خارج کشور؛
۴. ایجاد نشاط و بالندگی در زبان فارسی به تناسب مقتضیات زمان و زندگی و پیشرفت علوم و فنون بشری، با حفظ اصالت آن.
قسمت دوم: وظایف، تشکیلات، رئیس و دبیر
مادّۀ ۲. وظایف فرهنگستان عبارت است از:
۱. سازمان دادن و تمشیت فعالیت‌های ناظر به حفظ میراث زبانی و ادبی فارسی؛
۲. تأسیس واحدهای واژه‌سازی و واژه‌گزینی و سازمان دادن واحدهای مشابه در مراکز دانشگاهی و دیگر سازمان‌های علمی و فرهنگی و هماهنگ ساختن فعالیت‌های آن‌ها از راه تعاطی تجارب؛
۳. نظارت بر واژه‌سازی و معادل‌یابی در ترجمه از زبان‌های دیگر به زبان فارسی و تعیین معیارهای لازم برای حفظ و تقویت بنیۀ زبان فارسی در برخورد با مفاهیم و اصطلاحات جدید؛
۴. کمک به معرفی و نشر میراث زبانی و ادبی فارسی به‌صورت اصیل و معتبر؛
۵. اهتمام در حفظ فرهنگ‌های محلی و مردمی و جمع‌آوری و ضبط و نشر امثال‌وحِکم و کلیۀ اَعلام و اصطلاحات فارسی در همۀ زمینه‌ها و بهره‌برداری از آن‌ها برای پرورش و تقویت زبان و ادب فارسی؛
۶. سازمان دادن تبادل تجربه‌ها و دستاوردهای مراکز پژوهشی در حوزۀ زبان و ادب فارسی و تأمین موجبات بهره‌برداری صحیح از این تجربه‌ها؛
۷. بهره‌برداری صحیح از زبان‌های محلی (در داخل و خارج از ایران) به‌منظور تقویت و تجهیز این زبان و غنی ساختن و گستردن دامنۀ کارکرد آن؛
۸. معرّفی محقّقان و ادبا و خدمتگزاران زبان و ادب فارسی و حمایت از نشر آثار ایشان و کمک به تأمین وسایل فعّالیت عملی و فرهنگی آنان و فراهم آوردن موجبات تقدیر از خدماتشان؛
۹. بررسی و تصویب نتایج فعّالیت‌های مراکز پژوهشی و فرهنگی که برای تهذیب و اصلاح یا توسعه و تقویت زبان فارسی مفید شمرده می‌شوند و ابلاغ و توصیۀ کاربرد آن‌ها به مؤسّسات علمی و فرهنگی و سازمان‌ها و نهادهای عمومی.
مادّۀ ۳. فرهنگستان دارای شورایی خواهد بود که ترکیب آن را اعضای پیوستۀ ایرانی و اعضای پیوستۀ فارسی‌زبان خارجی تشکیل می‌دهند. اعضای پیوستۀ ایرانی فرهنگستان حدّاقل پانزده و حدّاکثر بیست‌وپنج تن خواهند بود. در بدو تأسیس فرهنگستان، شورای عالی انقلاب فرهنگی پانزده تن از محقّقان و ادبا و صاحب‌نظران برجستۀ زبان و ادب فارسی را که علاقۀ خود را به این زبان و ادب به ثبوت رسانده و به نظام جمهوری اسلامی وفادار بوده باشند انتخاب و جهت صدور حکم عضویت به ریاست جمهوری معرّفی می‌کند.
مادّۀ ۳ مکرّر ـ ارکان فرهنگستان عبارت است از:
۱. رئیس جمهور در مقام ریاست عالیۀ فرهنگستان؛
۲. هیئت امنای فرهنگستان‌ها؛
۳. شورای فرهنگستان؛
۴. رئیس فرهنگستان؛
۵. دبیر.
مادّۀ ۴ (الحاقی) ـ تمامی فرهنگستان‌ها یک هیئت امنا خواهند داشت. ترکیب آن به این شرح خواهد بود:
۱. معاون اوّل رئیس جمهور، به‌عنوان رئیس هیئت امنا؛
۲. وزرای علوم، تحقیقات و فنّاوری، بهداشت، درمان و آموزش پزشکی و فرهنگ و ارشاد اسلامی؛
۳. رؤسای فرهنگستان‌ها؛
۴. دو نفر از دانشمندان و صاحب‌نظران به پیشنهاد رئیس هر فرهنگستان.
مادّۀ ۴. شورای فرهنگستان پس از تشکیل می‌تواند تا ده تن دیگر را که واجد شرایط مذکور در مادّۀ ۳ باشند به‌عنوان اعضـای پیوستۀ ایرانی فرهنگستان انتخاب و جهت صدور حکم به ریاست جمهوری معرّفی کند.
مادّۀ ۵. عضویت پیوسته و افتخاری در فرهنگستان مادام‌العمر است و مدّت عضویت وابسته را شورای فرهنگستان تعیین می‌کند. هرگاه تعداد اعضای پیوسته از حدّاقل تعیین‌شده کمتر شود، شورای فرهنگستان موظّف است اعضای جدید را، با رعایت شرایط عضویت، انتخاب، و جهت صدور حکم به ریاست جمهوری معرّفی کند.
تبصرۀ ۱. هریک از اعضای پیوستۀ فرهنگستان که در طول یک سال بدون موافقت رئیس فرهنگستان به طور متوالی در دوازده جلسه و یا به طور متناوب در شانزده جلسۀ شورای فرهنگستان غیبت داشته باشد مستعفی شناخته خواهد شد. در مورد غیبت اعضای وابسته و مستعفی شناخته شدن آنان شورای فرهنگستان زبان و ادب فارسی تصمیم می‌گیرد.
تبصرۀ ۲. فرهنگستان می‌تواند در موارد استثنایی، عضویت عضو یا اعضایی را به دلیل سلب صلاحیت اخلاقی، با حدّاقل دوسوم آرای کلّ اعضا و موافقت رئیس جمهور لغو کند.
مادّۀ ۶. افراد پیشنهادی برای عضویت در فرهنگستان با معرّفی و تصویب شورای عالی انقلاب فرهنگی و یا خود فرهنگستان مربوطه و بر اساس ضوابط و معیارهای علمی مصوّب انتخاب می‌شوند.
تبصره ـ انتخاب عضو پیوسته یا وابستۀ فرهنگستان باید حداقل با دوسوم آرای اعضای پیوسته انجام گیرد.
مادّۀ ۷. ریاست عالیۀ فرهنگستان با رئیس جمهور است.
مادّۀ ۸. فرهنگستان زبان و ادب فارسی که عالی‌ترین مرجع سیاست‌گذاری و رسیدگی به مسائل زبان و ادب فارسی است، سازمانی مستقل و ازلحاظ اداری و استخدامی تابع مقرّرات عمومی مراکز و مؤسّسات تحقیقاتی کشور است. آیین‌نامۀ داخلی فرهنگستان را نیز شورای فرهنگستان تهیه خواهد کرد و به تصویب ریاست عالیه خواهد رساند.
مادّۀ ۹. دبیرخانۀ فرهنگستان زبان و ادب فارسی در فرهنگستان مستقر خواهد بود.
مادّۀ ۱۰. رئیس فرهنگستان از میان اعضای فرهنگستان، به پیشنهاد رئیس جمهور و تصویب شورای عالی انقلاب فرهنگی و با حکم ایشان برای یک دورۀ چهارساله انتخاب می‌شود. تغییر رؤسای مزبور به علل مختلف، از جمله فوت، کناره‌گیری، عزل، استعفا قبل از پایان دوره نیز مطابق همین شیوه خواهد بود.
تبصره: انتخاب مجدد رئیس فرهنگستان بلامانع است.
مادّۀ ۱۱. دبیر فرهنگستان به انتخاب و حکم رئیس فرهنگستان منصوب می‌شود.
مادّۀ ۱۲. وظایف رئیس فرهنگستان عبارت خواهد بود از:
۱. ارائۀ طرح‌های پژوهشی و علمی و انتشاراتی به شورای فرهنگستان جهت تصویب؛
۲. تهیۀ طرح تشکیلات داخلی فرهنگستان و ارائۀ آن برای تصویب هیئت امنای فرهنگستان‌ها پس از تأیید شورای فرهنگستان؛
۳. پیشنهاد عضویت فرهنگستان در مجامع بین‌المللی به شورای فرهنگستان و پیگیری آن با رعایت مقررات و قوانین کشور؛
۴. انتصاب رؤسای گروه‌های علمی و پژوهشی؛
۵. پیگیری و نظارت بر حُسن اجرای تصمیمات شورای فرهنگستان؛
۶. دعوت از اعضای شورای فرهنگستان برای تشکیل جلسات.
مادّۀ ۱۳. وظایف دبیر فرهنگستان که زیر نظر رئیس فرهنگستان انجام خواهد شد عبارت است از:
۱. ادارۀ کلّیۀ امور دبیرخانه اعم از اداری و مالی؛
۲. تأمین کارکنان مورد نیاز فرهنگستان؛
۳. انجام دادن سایر اموری که ازطرف فرهنگستان به وی محوّل می‌شود.
مادّۀ ۱۴. بودجۀ فرهنگستان همه‌ساله ازطرف رئیس فرهنگستان به هیئت امنای فرهنگستان‌ها پیشنهاد می‌شود و پس از تصویب، ذیل ردیف‌های نهاد ریاست جمهوری، در اختیار فرهنگستان گذاشته می‌شود.
مادّۀ ۱۴ مکرّر ـ شورای فرهنگستان در مواردی که ضروری یا مفید تشخیص دهد می‌تواند اختیار تصویب برخی از تصمیمات گروه‌های علمی تخصّصی را با رعایت احکام اساسنامۀ خود به گروه‌های تخصّصی خود تفویض کند؛ در این صورت، مصوّبات مذکور برای مدّتی که شورای فرهنگستان تعیین می‌نماید به‌صورت آزمایشی اجرا می‌شود و در مواردی که تصمیمات باید به تأیید رئیس جمهور برسد، اجرای آزمایشی پس از تأیید ایشان صورت می‌گیرد. تصویب نهایی این موارد، پس از بررسی مواردی که باید حک و اصلاح شوند یا تغییر نمایند، با شورای فرهنگستان خواهد بود.
مادّۀ ۱۵. این اساسنامه در ۱۵ مادّه و ۲ تبصره در جلسات ۲۰۸ مورَّخ ۶۸/۱۰/۲۶ و ۲۰۹ مورّخ ۶۸/۱۱/۲۴ شورای عالی انقلاب فرهنگی به تصویب رسیده و به‌موجب مصوّبات جلسات ۲۷۴ مورَّخ ۷۰/۱۲/۲۰، ۲۷۵ مورَّخ ۷۰/۱۲/۲۷، ۳۰۷ مورَّخ ۷۲/۳/۲۵، ۳۲۹ مورَّخ ۷۳/۲/۲۷، ۳۳۳ مورَّخ ۷۳/۴/۲۱، ۳۴۱ مورَّخ ۷۳/۸/۲۳، ۴۶۵ مورَّخ ۷۹/۵/۱۱، ۴۷۷ مورَّخ ۸۰/۱/۲۱، ۵۳۸ مورَّخ ۸۳/۲/۲۹، ۵۵۲ مورَّخ ۸۳/۹/۲۴ و ۶۵۰ مورَّخ ۸۸/۷/۲۱ به ۱۵ مادّه، دو مادّۀ مکرّر و ۴ تبصره اصلاح شده است.